مێژووی بەعەرەبكردنی حەویجە

شارۆكە حەویجە بەدووریی 70 كیلۆمەتر كەوتووەتە خۆرئاوای كەركووك و سەربە پارێزگایە. مێژوونووس سمكۆ بەهرۆز لە كتێبی (مێژووی سەردەمە كارگێڕیی و بەڕێوەبەرییەكانی پارێزگای كەركووك)دا، لەبارەی حەویجەوە دەڵێ: "لە ساڵی 1957 شارەدێی حەویجە لە جێی شارەدێی مەڵحە دادەمەزرێت. لە ساڵی 1962 لەبەر سەركەوتنی پڕۆژەی ئاودێریی ناوچەكە كراوە بە شارۆكە، لە دوایشدا هەردوو شارەدێی (ریاز و عەباسی) پێوە لكێنراوە".

لەبارەی بنەڕەتی ناوەكەیەوە ئەو مێژوونووسە روونی كردووەتەوە كە بۆچوونی زۆر هەیە، بەڵام راسترینیان ئەمەیە كە پێی وایە "ناوی حەویجە لەو دەوەنە سەوزەوە وەرگیراوە كە لەمبەر و ئەوبەری زێ و رووبارەكاندا دەڕوێت گوڵێكی وەك تۆپی زەرد بەرهەم دێنێت. كوردەكانی دەڤەرەكە بە (عەوینجە) واتا (شویت) ناوی دەبەن، لە ئەنجامی بەكارهێنانی لەلایەن چەندان بنەماڵەی هۆزی دزەییەوە كە لە ساڵی 1943 لەوێ نیشتەجێ بوونە و ئاڵوگۆڕی پیتی (ع) بە (ح) و بە پێچەوانەشەوە وشەی (عەویجە) دەبێتە (حەویجە)، ئیتر لەناو خەڵكی ناوچەكەدا بە عارەب و كوردەوە بڵاو دەبێتەوە، بۆیە دەتوانین بڵێین وشەی حەویجە (100%) ناوێكی كوردییە".

حەویجە ئێستە زۆرینەی دانیشتوانەكەی عەرەبن و بۆ كورد شوێنێكی مەترسیدارە بۆیە ناتوانن تێیدا بژین، بەهۆی دەمارگیری عەرەبیی و نزمی ئاستی تێگەیشتنیان بۆ پێكەوەژیان، هەرچەندە لە بنەڕەتدا ئەو زەوییە هی كورد بووە.

حاجی یاسین ئەحمەد لە دایكبووی گوندی قوشقایەی هاوسنووری حەویجە، ئاماژە بەوە دەكات كە لەو كاتەی دەست كراوە بە ئاوەدانكردنەوەی حەویجە، ئەم لە تافی لاویدا بووە، وەك شایەتحاڵێك بە وردی مێژووی بە عەرەبكردنی حەویجە دەخاتە ڕوو و دەڵێ، لە ناوەڕاستی ساڵی سییەكانی سەدەی رابردوو كە منداڵ بووم، لە دیوەخان گوێم لە باوباپیر و مامەكانم دەگرت باسی ئەوەیان دەكرد كە (بەكر سدقی) /سەرۆك ئەركانی سوپای ئەوكاتەی عێراق بوو/، داوای لە بنەماڵەكانی (شێخ مەحموودی حەفید و سەید ئەحمەدی خانەقا و سەید محەمەدی جەباری و كاكەزیادی كۆیە و ئاغاكانی هۆزی شێخ بزێنی و لە پاشان ئەفەندیییەكانی هەولێر) و چەندان هۆزی تری كورد كرد، بچن دەشتی حەویجە و قەراج ئاوەدان بكەنەوە. نوێنەرانی ئەو هۆز و بنەماڵانە كە چوون بۆ تەماشاكردنی ناوچەكە، بینییان هیچ ئاوی لێ نییە، پاشگەز بوونەوە و گوتیان: ئێمە لەسەر ئەم كانی و ئاوە سازگارەی خۆمان نابزوێین و ناچین، ئەو چۆڵەوانییەی حەویجە نەك مرۆڤ! بەڵكو مارومۆریش لە تینوودا دەخنكێن.

هەر وەك حاجی یاسین دەیگێڕێتەوە "پاشان سەعید قەزاز گوتی من ئاوتان بۆ دابین دەكەم، سەرۆك هۆز و ئاغا و پیاوە ماقووڵە كوردەكانیش گوتیان: كەی ئاوی بۆ دابین كرا ئێمە ئاوەدانی دەكەینەوە. ئەوەبوو لە ساڵی 1936 یاسین ئەلهاشمی /ئەوكات سەرۆك وەزیرانی عێراق بوو/ عەرەبێكی شۆڤێنی توندڕۆ بوو، گوتی من حەویجە ئاوەدان دەكەمەوە، كۆمەڵێ ئەندازیار و پسپۆڕی بواری ئاودێری لە عێراق و وڵاتە عەرەبییەكانەوە بەسەرپەرشتی ئەندازیارێكی میسری بەناوی (عەبدولوەهاب) هێنا، هەموو گیراوەكانی گرتووخانەكانی عێراقیشی كۆ كردەوە لەناو تەلبەندێكی گەورەدا لە دەشتی حەویجە بەرەڵای كردن و فەرمانی دا جۆگەلە كۆنەكانی پڕۆژە ئاودێرییەكەی عەباسییەكان پاك بكەنەوە كە درێژییەكەی 55 كیلۆمەترە. لە زێی بچووكەوە ئاوی هێنا و لەبیرمە هەر گیراوێك باش ئیشی بكردایە شەش دەنك خورما و سێ سەموونیان پێی دەدا وەك پاداشت".

"لە پاش تەواوبوونی پڕۆژەكە لە ساڵی 1939 یاسین ئەلهاشمی نزیكەی 10 هەزار عەرەبی لە هۆزی (عوبێد) ئەوكات سەرۆك هۆزەكەیان ناوی (عاسی ئەلعەلی) بوو، لە شاری باقووبە و دەوروبەریەوە بە 100 بار وشتر هێنا بۆ ئەو شوێنەی كە دواتر ناوی لێ نرا حەویجە، ئەوەش بە بیانووی ئەوەی گوایە دوژمنایەتییان هەیە لەگەڵ هۆزی عەرەبی ئال عزە (عەزاوییەكان) و نزیكەی پێنج هەزار عەرەبی كۆچەری لە هۆزی (جبوور) هێنا بۆ دەم زێیەكەی نزیك شارەدێی عەباسی" ئەم زانیارییانە لە یادەوەری حاجی یاسین ئەحمەد دا ماونەتەوە.

لە ساڵی 1959 لە سەردەمی حوكمڕانی عەبدولكەریم قاسم سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتەی عێراق، لەلایەن كۆمپانیای بەڵێندەرە عەرەبەكان (مقاولین ئەلعەرەب) و كۆمپانیای (عوسمان ئەحمەد عوسمان)، جارێكی تر پەرە بە پڕۆژەی ئاودێری حەویجە درا و فراوانیان كرد، ئاویان لە زێی بچووكەوە لە شارۆكەی دووبزەوە بۆ پڕۆژەی ئاودێری حەویجەوە راكێشا. ساڵی 1962 بەسەركەوتوویی كۆتا بە پڕۆژەكە هات.

لە سەرەتادا كە عەرەبەكان هاتن بۆ حەویجە، هیچیان لەبارەی كشتوكاڵەوە نەدەزانی تەنیا خوێیان دەفرۆشت و گەنمەشامی (زوڕات)یان بەرهەم دەهێنا، بۆیە تا ئەمڕۆش كەركووكییەكان بە عەرەبی حەویجە دەڵێن: عارەبە زوڕات.

لەبارەی پڕۆژەی ئاودێری حەویجەوە حاجی یاسین دەڵێ، پڕۆژە كۆنەكەی حەویجە لە ساڵی 1939 تەواو بووە، ئاوی بۆ 150 هەزار دۆنم زەوی دابین دەكرد، لە سەردەمی حكومڕانی رژێمی بەعس بەشێوەیەكی گشتی زیاتر پەرە بە پڕۆژەی ئاودێری كەركووك درا و فراوان كرایەوە تا گەیشتە سنووری پارێزگاكانی سەڵاحەدین /زێدی سەدام/ و دیالە، ئینجا درایە دەم پڕۆژەی ئاودێری حەویجە، ئێستە درێژییەكەی 125 كیلۆمەترە، رووبەری یەك ملیۆن مەترە و بەشی ئاودێری 500 هەزار دۆنم زەوی دەكات.

جگە لە حەویجە كەناڵەكانی ئاودێری دەگاتە كۆتای سنوورەكانی (خورماتوو، عەباسی، زاب، ریاز، تازە، داقووق و دووبز). ئەمەش بوو بەهۆی پێشكەوتنی ناوچەكە لە بواری كشتوكاڵ و ئاودێری و ئاژەڵدارییەوە و بووەتە هاندەر و فاكتەرێكی سەرەكی بۆ هاتنی عەرەبی زیاتر بۆ ناوچەكە.

وشە/ كەركووك- عەبدولستار جەباری