ڤایرۆسی كۆرۆنا لە كانوونی یەكەمی 2019 لە ووهانی چینییەوە سەری هەڵدا و لە ماوەی تەنیا چەند مانگێك سەرانسەری دنیای گرتەوە و دوایین ئاماری قوربانیانیش گەیشتووەتە سەرووی 40 ملیۆن تووشبوو و زیاتر لە ملیۆنێك و 115 هەزار مردن، ژیان بەهەموو جۆرێك ناخۆش بووە، مرۆڤایەتی لە رووەكانی تەندروستی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و دەروونییەوە دەناڵێنێ و هەموو چالاكییە كۆمەڵایەتی و كاتبەسەربردن وەستاوە، لەو ناوەدا مرۆڤەكان بیری ژیانی پێش كۆرۆنا دەكەن، بۆیە رەنگە پرسیاری هەمووان بێت، كەی دۆخەكە ئاسایی دەبێتەوە؟
بەشێك لە توێژەران وای دەبینن بۆ كەسانی مەترسی كەمتریان لەسەرە ژیان ئاسايی بكرێتەوە
خەڵك بیری ژیانی پێشوویان دەكەن، ژیانی پێش دەركەوتنی پەتای كۆرۆنا، دیاریكردنی وادەیەكی ورد یان نزیككراوە بۆ نەمانی ئەو پەتایە تا ئێستە دیار نییە و كۆمەڵگای مرۆڤایەتی بەو هەموو پێشكەوتنە زانستی و زانكۆ و ناوەندی توێژینەوە و تاقیگە و زانایانەوە، كە كێبەركێی دۆزینەوەی چارەسەری و زاڵبوون بەسەر ڤایرۆسەكە دەكەن، بەڵام تا ئێستە دۆخەكە روون نییە و نازانرێ ئەو هەوڵانە كەی سەردەگرن.
رۆژنامەی
"واشنتن پۆست"ی ئەمەریكی لەبارەی ئەگەری گەڕانەوەی دۆخی ژیانی مرۆڤایەتی بۆ ئاسایی خۆی لە وادەیەكەوە، بەتایبەتی لە سایەی زیادبوونی ژمارەی تووشبوون بە ڤایرۆسەكە، ئەو پرسیارەی ورووژاند، كەی دۆخەكە ئاسایی دەبێتەوە؟، بەتایبەتی وەرزی زستان لەبەر دەرگەیە و رەنگە دۆخەكە زیاتر بشێوێت، لە 4ی ئەم مانگە ژمارەیەك كەسایەتی ئەكادیمی ئەمەریكی نەخشەرێگەیەكیان بۆ گەڕانەوەی دۆخی ژیان بۆ ئاسایی كێشا و چەند پێشنیازێكیان پێشكەیش كرد، ئەو بەرنامەی بە راگەیاندنی "گرینیت بارنگتن"، ناسرا كە ناوچەیەكە لە ویلایەتی ماساشۆستس.
ئەو كەسایەتییە ئەكادیمیانە لە دیدارێك لە پەیمانگەی ئەمەریكا بۆ توێژینەوەی ئابووری داوایان كرد كە كەسانی مەترسی زیاتری ڤایرۆسەكەیان لەسەرە، وەك بەتەمەنەكان و ئەوانەیشی بەدەست نەخۆشی درێژخایەن و مەترسیدارەوە دەناڵێنن، ئەوانە بپارێزرێن، بەرانبەر بەوەیش هەموو تەمەنەكانیتر بۆ ژیانی ئاسایی بگەڕێنەوە، بەتایبەتی گەنجان، ئەوان رێنوێنیان كرد بە كردنەوەی قوتابخانە و زانكۆ و چێشتخانە و مۆڵەكان، جیا لە كردنەوەی هۆڵەكانی وەرزشی و دەست پێكردنەوەی چالاكییە كۆمەڵایەتی و كولتوورییەكان، هەموو ئەوانە لەگەڵ وەرگرتنی رێوشوێنی خۆپارێزی و پاكوخاوێنی تاكەكەسی، دووپاتیشیان كردەوە كە بڵاوبوونەوەی پەتاكە لەنێوان ئەوانە دەبێتە هۆی دروستبوونی بەرگرییەكی بەكۆمەڵ یان ئەوەی بە بەرگری بەڕەوە دەناسرێت.
توێژەران پێیان وایە ئەو ڤایرۆسە كاتێك لە بڵاوبوونەوە دەوەستێ كە خەڵكەكە بەرگری لە دژی دروست دەكەن، ئەوەیش كاتێك دەكرێ بە گەڕانەوەی ژیان بۆ ئاسایی خۆی بۆ كەسانی تەندروست، هاوكات پاراستنی ئەوانەی مەترسی زیاتریان لەسەرە، بەو پێیەیش ئەو وڵاتانەی دەیانەوێ ئەوە جێبەجێ بكەن، دەتوانن لەئێستەوە ژیان بۆ ئاسایی بگەڕێننەوە، واتە بەر لە خستنەڕووی ڤاكسین و چارەسەری بۆ پەتای كۆرۆنا، كە ئابووری دنیای تووشی پەككەوتەیی كردووە.
هاوكات كەسانێك هەن پێیان وایە ئەو سیاسەتە مەترسی هەیە، چونكە ئەگەری هەیە ببێتە هۆی سەرهەڵدانی شەپۆلێكی نوێی مردن بە ڤایرۆسەكە كە لە چینەوە سەری هەڵدا، مارتن كیلدۆف، توێژەر لە زانكۆی هارڤارد و سۆنیترا گۆبتا، توێژەر لە زانكۆی ستانفۆرد، وای دەبینن رێگەچارە ئەوەیە ژیانی ئاسایی بۆ كەسانی كەمتر مەترسیان لەسەرە بگەڕێندرێتەوە، بۆ ئەوەی دوای تووشبوونیان بەرگری دژ بە ڤایرۆسەكە پەیدا بكەن.
"واشنتن پۆست"، پێی وایە ئەو كەسایەتییە ئەكادیمیانە وەڵامی پرسیارێكی دیار نادەنەوە ئەویش، ئایا چەند كەس تووشی نەخۆشییەكە دەبن یان دەمرن لە ئەنجامی پێڕەوكردنی ئەو سیاسەتە ئەگەر حكوومەتەكان بیگرنە بەر؟، ئەزموونی نۆ مانگی رابردوو دەری خست كە هەركاتێك گردبوونەوە لە چێشتخانە و یانەكان هەبووبێت، ژمارەی تووشبوون و مردن زیاتر بووە، بۆیە پێڕەوكردنی بەرگری بەكۆمەڵ، واتە دەستبەرداربوونی رێوشێنەكانی خۆپارێزی ئێستە وەرگیراوە، واتە ژیانی زۆرێك دەكەوێتە مەترسییەوە لە قۆناغێكی هەستیاردا، رەنگە نەخۆشخانەكان بكەونە ژێر گوشارێكی گەورەتر و نەتوانن چیتر نەخۆش وەربگرن.
بەرانبەر بەوە كەسانێكی تر بەرگری لە گەڕانەوەی ژیانی بۆ دۆخی ئاسایی دەكەنەوە تا بەرهەمهێنانی دەرمان و ڤاكسین، كە وەك ئاماژەی بۆ دەكەن پێ دەچێت نزیك بووبێتەوە، چونكە زۆرێك لە كۆمپانیاكانی دەرمان لە رۆژئاوا گەیشتووەنەتە دوایین قۆناغی تاقیكردنەوە كلینیكییەكان، ئەوە جیا لە ڤاكسینی تر كە ئامادەبوونی راگەیندراوە وەك ئەوەی رووسیا.
بۆ نموونە كۆمپانیای "ڤایزەر"ی ئەمەریكی پێشبینی دەكات كە داوای بەكارهێنانی فریاگوزاری بۆ ڤاكسینەكەی لە كۆتایی تشرینی دووەمی داهاتوو بخاتە روو، بەڵام شارەزایان پرسیار لەبارەی چارەنووسی وڵاتانی گەشەسەندوو دەكەن، كە رەنگە لە بەدەستهێنانی ڤاكسینەكە دوا بكەون، بەرانبەر بەو كێشە لە نادیاری دیاریكردنی وادەی ئاساییبوونەوەی دۆخەكەن پێ دەچێ زۆرێك لە وڵاتان رەتی دەكەنەوە بچنەوە ناو قەدەغەی بەتەواوەتی بەهۆی گرانی تێچووە داراییەكەی، هاوكات ئەوان سوورن لەسەر سووككردن و توندكردنی رێوشوێنەكان بەپێی پەرەسەندن و پاشەكشەی پەتاكە، هەرچی دوای بەرهەمهێنانی ڤاكسین و دەرمانە، ئەوكات گەڕانەوەی ژیانی ئاسایی دەوەستێتە سەر توانای دەستخستنیەتی بۆ هاووڵاتییان و ئەوكات بۆ ئەوانە فەراهەم دەكرێ كە مەترسی زیاتریان لەسەر هەیە.