ئەو وڵاتانەی تیرۆری ئابووری بەرەو مایەپووچی بردن

ئەو تەنگژە ئابوورییەی ئێستە هەریەك لە ڤێنزوێلا و بەرازیل و مەكسیك پێیدا تێپەڕ دەبن، ئەو سەختییانەمان دێنێتەوە یاد كە زۆرینەی وڵاتانی ئەمەریكای باشوور لە دوای سەربەخۆیی پێیدا تێپەڕیون، ئەوەیش لە ئەنجامی لێكەوت و كاریگەری ئەو كودەتا سەربازیانەی كە لەو وڵاتانە رووی داوە و هەواڵگری ئەمەریكا لەپشتەوەیان وەستاوە و ئەوانیان بۆ ماوەیەكی درێژخایەن خستووەتە ژێر دەسەڵاتی سەركوتكاری تا رادەی گەیشتنیان بە لێواری رووخان.  

لە خوارەوە پێنج لەو وڵاتانەی ئەمەریكای لاتینن كە بەهۆی باڵادەستیی ئەمەریكا بەسەریانەوە مایەپووچی خۆیان راگەیاندووە:

*ئیكوادۆر، لە كتێبی "تیرۆری ئابووریانەی نەتەوەكان"، جۆن بێركنز، ئابووریناسی ئەمەریكایی چێڕۆكی دەستبەسەرداگرتنی ئەمەریكا بۆ سامانەكانی ئەمەریكای لاتین باس دەكات، ئەو وڵاتانەی واز لە راگەیاندنی مایەپووچبوونیان ناهێنن، مێژووی ئیكوادۆر وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ لە دوای جیابوونەوەی لە كۆڵۆمبیا لە 1830، پڕە لە قۆناغی بووژانەوەی ئابووری بەهۆی ئەو سەرچاوە سروشتیانەی لەو وڵاتە هەن.

بێركنز باسی ئەوە دەكات چۆن ئەمەریكا دەستی خستە ناو ئیكوادۆر و چینی فەرمانڕەوای بە بووژانەوەی زیاتری ئابووری هەڵخەڵەتاند و وەرگرتنی قەرزی زیاتری لە بانكی نێودەوڵەتی بۆ رەخساند و كۆنترۆڵی كەرتی نەوتی كرد، كە پاڵپشتی سەرەكی ئابووری ناوخۆیی ئەو وڵاتەیە. بۆیە هەر لەگەڵ هاتنی خایمی رۆڵدۆس، بۆ كورسی سەرۆكایەتی لە 1979 كە ویستی دەسەڵاتی ئەمەریكا بەسەر كۆمپانیاكانی نەوت نەیەڵێت، لە 1981 بەهۆی تەقینەوەی فڕۆكەكەیەوە لەناو بردرا و دۆخەكە دوای ئەوە وەك جارانی لێ هاتەوە و رێژەی بێكاری گەیشتە 70% و رێژەی هەژاریش 50%ی تێپەڕاند.      

*ڤێنزوێلا،  دوای گەیشتنی تێكڕای هەڵاوسان لەو وڵاتە لە 2018 بۆ ئاستێكی پێوانەیی، نزیك بووەوە لە لێواری مایەپووچی، ئەوەیش یەكەمجار نییە كە وای بەسەر بێت، چونكە ئابووری ڤێنزوێلا لە مێژووی خۆ دووچاری چەندان هەژان هاتووەتەوە، سەرەڕای ئەوەی ئەو وڵاتە خاوەنی گەورەترین یەدەگی نەوتە لە دنیا، لە 2016 راپۆرتی بانكی نێودەوڵەتی پێشبینی كرد كە ئابووری ڤێنزوێلا بە رێژەی 8% بچێتەوەیەك و رێژەی هەڵاوسانیش بگاتە 720%، هەرواشی بەسەر هات كاتێك تووشی تەنگژەی كەمی كارەبا و خۆراك و دەرمان هاتەوە و ئێستەیش بەردەوامە، جیا لە دابەزینی پۆلێنی گرێنتی دارایی و رێگرتن لە هەناردنی چەك، لەو كاتەی ناكۆكییەكانی نێوان رژێمی نیكۆڵاس مادۆرۆ سەرۆكی ئەو وڵاتە و ئۆپۆزسیۆن كە دەیانەوێت بیرووخێنن، زیاتر دەبێت، سەڕەڕای پێوەندی توندوتۆڵی لەگەڵ رووسیا و چین. 

رۆژنامەی "واشنتن پۆست"لە راپۆرتێك لەبارەی تەنگژەی ڤێنزوێلا لە 2017 ئاماژەی بۆ چەند هۆكارێك كرد كە بوونە هۆی تەقینەوەی ئەو تەنگژەی ئێستە لەو وڵاتە هەن، لەوانەیش زیادبوونی تێكڕای تاوان كە لە پلەی دووەم دێت لە دنیا، هەروەها خراپیی پلاندانانی بەڕێوەبردن لەدوای دابەزینی نرخی نەوت لە دنیا كە سەرچاوەی سەرەكییە بۆ ئابووری ناوخۆی ئەو وڵاتە، جیا لەوەی تەنگژەی هەڵاوسان پاڵی بە بانكی ناوەندی ئەو وڵاتە نا بۆ چاپكردنی دراوی زیاتر و ئەوەیش بەهای دراوەكەی لە بەرانبەر دۆلار دابەزاند و هەڵاوسانی زیاتر كرد، بەڵام ئەو باسی رۆڵی كودەتا سەربازییەكانی نەكرد بەهۆی باڵادەستیی ئەمەریكا بەسەر كەتی نەوتی ڤێنزوێلا وەك دووەم گەورە هەناردەكاری نەوت بۆ ئەمەریكای باكور.  

*بەرازیل، سەرەڕای بەرزبوونەوەی تێكڕای گەشەسەندنی ئابووری كە ئەو وڵاتە لە ساڵانی دوایی تۆماری كرد، بەڵام ئەوە بەرەنجامی كارێكی سەخت و سیاسەتێكی توندی ئابووری بوو كە هەردوو سەرۆك لولا داسیلڤا و دیلما رۆسێف پێی هەستان، ئەوەیش دوای چەندان ساڵ كە بەرازیلییەكان لەژێر ستەمی فەرمانڕەوای سەربازی و هەژاری و چەندان جار مایەپووچییەوە ژیانیان بەسەر برد.

لە 1963 هەواڵگری ئەمەریكا پاڵپشتیان لە كودەتایەك كرد لەدژی خواو غۆلارت، سەرۆكی بەرازیل كە بە شیوعی ناویان برد و بەو هۆیەوە سەرۆك ئەركانی سوپای بەرازیل ئۆمبتۆ برانكۆ تا 1985 دەسەڵاتی گرتە دەست و لەو ماوەیەدا بەرازیل دووجار لە 1983 و 1984 مایەپووچی راگەیاند.

دوای ئەوەی دیلما رۆسێف، سەرۆكی بەرازیل توانی وڵاتەكەی بگەیەنێتە ئاستی شەشەم بەهێزترین ئابووری لە جیهان، بە پاڵپشتی سندووقی نێودەوڵەتی بۆ دیموكراسی و ئاژانسی نێودەوڵەتی ئەمەریكا بۆ پەرەپێدان، كودەتایەكی نەرم بەسەر رووسێف رووی دا و لە فەرمانڕەوایی لادرا.    

*مەكسیك، نزیكترین دراوسێی ئەمەریكایە كە لە مێژوودا چەندان جەنگی لەدژی كردووە و ئەمەریكا دەستی بەسەر بەشی زۆری رووبەری ئەو وڵاتە گرت، بەڵام ئەوان تا ئێستەیش پێوەندی ئابووریان هەیە، مەكسیك لە ساڵانی نەوەتی سەتەری رابردوو دووچاری تەنگژەی ئابووری هاتەوە و لە 1994 مایەپووچبوونی خۆی راگەیاند، ئەوەیش دوای دابەزاندنی بەهای دراوەكە لە بەرانبەر دۆلار بە پاڵەپەستۆی سندووقی دراوی نێودەوڵەتی كە رێژەی هەژاری گەیاندە سەرووی 60% و رێژەی بێكاریش بۆ 70%. ئێستەی وەك ئەندرێس ئۆبرادۆر، سەرۆكی مەكسیك لە ئەیلوولی ئەمساڵ رای گەیاند كە وڵاتەكەی ناتوانێت قەرزەكانی بداتەوە و ئەوەیش نیشانەیەكە بۆ سەرەتای مایەپووچبوونێكی نوێ. 

*ئەرجەنتین، لەو كاتەی بەهۆی جەنگی یەكەمی جیهانەوە كیشوەری ئەوروپا دووچاری وێرانكاری هاتەوە، لە 1914 ئەرجەنتین بووە خاوەن گەورەترین تێكڕای گەشەسەندنی ئابووری بە رێژەی 6% و كۆچبەرانی ئەروپایی وەرگرت، بەڵام دوای چاوتێبڕینی ئەمەریكا بۆ ئەو وڵاتە كە دەوڵەمەندترینی ئەمەریكای لاتین بوو، پاڵپشتی لە كودەتای سەربازی 1976 كرد بە سەرۆكایەتی جەنەراڵ خۆرخۆ فیدیلا كە 30 هەزار كەسی كوشت و هەزارانیشی شوێنبزر كرد و تا 1983 وڵاتی كەوتە دەست، لەو ساڵانەدا ئەجینداكانی سندووقی دراوی نێودەوڵەتی جێبەجێ كرد و دەسەڵاتی ئەمەریكای لە وڵاتەكەی زیاتر كرد كە چەند جارێك مایەپووچی خۆی راگەیاند لە دوای سەردەمانێك لە گەشەسەندنی ئابووری.