بۆ تیگه‌یشتنی بنەمای دژایەتی حكوومەتی عیراق بۆ بەشداریكردنی توركیا لە شەڕی رزگاركردنی مووسڵدا پێویست دەكات چاوێك بە مێژووی نزیكمان بخشێنینەوە. توركەكان كە هەر لە ساڵی ١١١٨ ز مووسڵ وەك ویلایەتێك لە دەسەڵاتی سەلجوقییەكان ١٥١٧ ز بوو بە شێك لە دەسەڵاتی عوسمانی، مووسڵیان بە مولكی خۆیان زانیوە. لەگەڵ تەواوبوونی جەنگی جیهانی یەكەم كە ئیمپراتۆری عوسمانی بڵاوبووه‌وه، بە گوێرەی مادەی حەوتی رێكکەوتنی "موندریس" مووسڵ كەوتە ژێر دەسەڵاتی بریتانیا.
به‌و هۆیه‌وه لە نێوان توركەکان و ئینگلیز ململانێیەكی تووند لەسەر مووسڵ دروست بوو. بۆ هەردوو لا دیاربوو ئەم كێشەیە بە شەڕ چارەسەر ناكرێت، دواخرا بۆ كۆنگرەی لۆزان سالی ١٩٢٣. لەوێش بە تەواوی یەكلا نەبووه‌وه تا ساڵی ١٩٢٦ لە كۆنگرەی ئەنقەرە هه‌ردوولا ریككەوتن و مووسڵ بوو بەشێك لە عێراق كە تازە دامەزرا و لەژێر دەسەڵاتی ئنتیدابی بریتانیا بوو، به‌ڵام سەرباری ئەم رێككەوتنە، توركەكان بەردەوام بانگه‌شه‌ی ئەوەیان كردووە كە كەركووك و مووسڵ خاكی خۆیانە.
لەگەڵ داگیركردنی مووسڵ لەلایەن داعش /حوزه‌یرانی 2014/، توركیا جارێكی تر کەوتە ورووژاندنی ئەم بابەتە و لەگه‌ڵ عەرەبی سونە و تورکمان و تا ئاستێك دەسەڵاتی كوردی كاری كرد بۆ زیادكردنی هێزی خۆی لەو دەڤەرە. هەر لەم چوارچێوەیەدا توركیا هێزەکانی ناردە دەڤەری باشیك کە سەربە مووسڵە. هێزە کانی تورکیا لە ئەنجامی رێککەوتنێک لەگەڵ عێراق بۆ پەروەردە و پشتیوانی لۆجستی هاتوون، بەڵام لە ژێرەوە تورکیا کار لەسەر سوونە دەکات بۆ ئەوەی پێگەی خۆی بەهێز بکات. بەرامبەر بەمە حکوومەتی عێراق كە تیایدا شیعە باڵادەستە و لایەنگری ئێرانن، دژی ئەم پلانەی توركیا وەستاون. تا ئه‌و ئاسته‌ی ئەمه‌ریكایش پشتیوانی هەڵوێستی عیراقە. لە ئەنجامی ئەم ناکۆکیانە بوونی هێزەکانی توركیا لە باشیك و پرسی بەشداریكردنی توركیا لە كرده‌وه‌گه‌لی ئازادكردنی مووسڵ كه ئه‌مڕۆ ده‌ستی پێ كرد. بووه‌ته رۆژه‌ڤ.
ئه‌مه له كاتێكدایه لە توركیا جۆرێك لە گەڕانەوە بۆ دواوە بۆ میراتی عوسمانی گەشەی کردووە، بزاڤێكی لاوانی تورک بە ناوی "لاوانی عوسمانی نوێ" سەری هەڵداوە و کۆمەڵ و ڕێکخراوی نوێ بە ناوی عوسمانییە هاوچەرخەکان درووست بوون. ئەندامانی ئەم بزاڤە دزەیان كردووه‌تە ناو داوودەزگاكانی دەوڵەت. پارتی دەسەڵاتدار AKP پشتیوان و هاندەری ئەم بزاڤەیە، بە تایبەتی سەركۆمار ئەردۆگان ئەم مشتومڕەی گەرمتر كردووە كاتێك رای گەیاند "رێککەوتنی لۆزان وەك سەركەوتنێك دەرخواردی ئێمە درا، بەڵام دەپرسم: ئایا لۆزان سەركەوتن بوو یان بە ڕاستی تێكشكان و رووخان؟". ئەم قسانەی ئەردۆگان باسەكەی لەناو توركەكان گەرمتر كرد.
دەكرێت بگوترێت ئارەزوویەكی کۆن و حەسرەتی مووسڵ لە ناخی توركەكان شاراوەیە. دەسەڵاتی AKP ئەم ئارەزووە دەووروژێنێت. لەمبارەوە جڤاكی توركیا هاودەنگ نییە و بووەتە دوو بەش، كەسانی چەپ ، سۆشیال دیموكرات و عیلمانی دژی لەشكركێشین و بەشداری توركیا لەم شەڕەدا لە زیانی تورکیا دەبینین، تەنانەت پەڕینەوەی هێزی تورکیا بۆ سووریاش بە هەڵە دەزانن. هەرچی دەسەڵات و لایەنگیرانی AKPبەشێوەیەكی تر بڵێین عوسمانیە نوێکان، خوازیاری بەشداریكردنن لەم شەڕەدا. بە دیدی لایەنگرانی شەڕ دووای رزگار بوونی مووسڵ و كۆتاهاتنی دەسەڵاتی داعش، توركیا روڵی لە ناوچەكە دەبێت و قسەی خۆی ده‌بێت لە داهاتووی عێراق و ناوچەكە.
توركیا خوازیاری ئەوەیە لەم ناوچەیە لە عەرەبە سوونەكان و توركمانەكان هێزێك درووست بكات و لە داهاتوو ئەم هێزە وەك فشار بەکار بێنێت بەرامبەر دەسەڵاتی شیعەی عێراق. بە بۆچوونی توركیا مووسڵ كە زۆربەی دانیشتووانی سوونە مەزەون، زەحمەتە بە ئاسانی بچنە ژێر باری دەسەڵاتی شیعە، بۆیە توركیا دەتوانێت ئەو بۆشاییە پڕ بكاتەوە و رێگری لە بەرفراوانبوونی هێزی شیعی ئێرانی بكات، لەلایه‌كی تره‌وه بەهێزبوونی تورکیا لە مووسڵ دەتووانێت وەک فشارێك بەرامبەر دەسەڵاتی كوردیش بەكار بێنێت.
ئەگەر بێت و توركیا لەم شەڕەدا بەشدار بێت، رەنگە ئێران و لایەنگرە شیعەكانی عێراقیش بەشداری بە "پ ك ك" بكەن، ئەمەش واتە دەرگا واڵاكردن لە پێش شەڕێكی تر. دیارە ئەم ناكۆكیانە دوای داعش زیاتر گەرم دەبن، بەڵام دەسەڵاتی كورستان لەم بارەدا چ هەڵوێستێكی دەبێت هێشتان دیار نیە. ئەگەر توركیا بەشداریه‌کی سەرەكی ئەم شەڕە بێت ئەوا دوای داعش پێگەیەكی بەهێزی لە مووسڵ دەبێت، ئەمەش بێگومان دەبێتە هۆی لاوازی دەسەڵاتی شیعەی بەغدا و دەسەڵاتی بەسەر خەڵکی مووسڵ لاواز دەبێت کە زۆرینەی سوونەن، واتە زەوینە بۆ توركیا خۆش دەبێت تا هێزێكی سوونە لە عەرەب و توركمانەكان دروست بكات.
بێگومان لەلایه‌كی تره‌وه فاكتەری ئێران هەیە، توركیا و ئێران لە ڕابردوو هەر چەند ناكوكیش بووبن، بەڵام دژی كورد رێککەوتوون و لەگەڵ شام و بەغدا پلانی هاوبەش دژ بە كوردیان داڕشتووە. لەم ساڵانەی دوایی كە قورسایی كورد لە هاوكێشه‌كاندا گۆڕا، هەریەكە لە توركیا و ئێران لە هەوڵی ئەوەدان كاریگەریی زیاتریان لەسەر هێزە كوردییەكان هەبێت. ئەمیش دەبێتە هۆی ململانێ لە نێوان هه‌ردوو لا، واتە وەك جاران تەنیا لەسەر دژایەتی كورد ناتوانن گشت ناكوكییەكانیان بەلاوە بنێن، بەڵكو بەرژەوەندی هەردوو دەوڵەت دژی یەكتر دەوەستن. ئێران لەسەر بنەمای شیعە و توركیا لەسەر بنەمای سونە سیاسەتیان بنیات دەنێن. بۆیه لە كرده‌وه‌گه‌لی رزگاركردنی مووسڵ هەردوولا دەخوازن بە دەسكەوتی باشتر دەربچن.
لەم هەلومەرجەی ئێستا ئێران لە پێگەیەكی بەهێزتردا دەبینرێت، بەڵام هەردوو وڵات هەندێك جار بە ئاشكرا و جارجاریش بە نهێنی مانۆری دژی لایەنی تر دەكات. ئێران كە وەك توركیا نكۆڵی لە بوونی كورد ناكات و تەنانەت بەرامبەر بە مافە كولتووریەكانی كوردیش كراوەترە، بواری زیاتری بۆ سیاسەت لە دەڤەری کوردی هەیە. هەرچی توركیایە كە ئێستا بە تەواوی دەرگای لە پێش پڕۆسەی چارەسەری داخستووە لە رەوشێكی سەختدا دەبینرێت. ململانێی هەردوو دەوڵەت لە دوای شه‌ڕی مووسڵ بەردەوام دەبن، بۆیه ده‌بێت ئه‌وه بورووژێنین بەرامبەر ئەم ره‌وشە كورد چۆن سیاسەتێك پێڕەو دەكەن؟ ئایا كورد ستراتیژێكی بۆ ئەم رەوشە هەیە یان نا؟
بە ئاشكرا هێشتان هەڵوێست و سیاسەتی كورد دیار نییە، پارچە پارچەبوونی هێزە كوردیەكان و بەردەوامبوونی ناكۆكیەكانی نێوانیان نیشانەی باش نین، ئەم پارچەبوونە ئه‌وه ده‌رده‌خات كە كورد ناتوانێت سیاسەتێكی یەكگرتوو پێڕەو بكات، ئێران کاریگەریی بەهێزی لەسەر بەشێکی هێزە كوردییەكانی عێراق هەیە. كورد كە روڵێكی كاریگەریی لە شەڕی داعش هەبووە، لە بەرەی هەرە پیشەوە سەنگەریان گرتووە لە رزگاركردنی مووسڵیشدا هێزی سەرەكین، بەڵام گرنگ ئەوەیە دەسكەوتی كورد دوای ئەم شەڕە چی دەبێت؟ ئایا كورد تەنیا وەكو هێزی سەربازی كاریگەر دەبێت و دوای كۆتاهاتنی شەڕ ڕۆڵی كز دەبێت، یان كورد دەتوانێت لە ئەزموون مێژووی خۆی وەربگرێت و بۆ دوای شەڕحیسابی خۆی كردووە؟ گرنگ ئەوەیە دەسکەوتی سیاسی کورد لەم شەڕە چ دەبێت؟
وەڵامی ئەم پرسیارە هێشتا ڕوون نییە، هەندێک لێدوان و شرۆڤەی سیاسی دەڵێن کورد و هاوپەیمانان، هەروەها کورد و حکوومەتی عێراق لەسەر قۆناغی دوای داعش و داهاتووی مووسڵ ڕێککەوتوون، بەڵام ئەمانە تەنیا لێدووانی میدیایی و قسەی راگەیاندنەکانن و پڕۆتۆکۆلێکی فەرمی لەبەردەست نییە. بەسەرهاتێکی تورکی هەیە دەڵێت "چووینە دەمیات /دەمیات شارێکی تورکیایە بۆ برنج کڕین خه‌ڵك ده‌چن/، بەڵام با ئاگادار بین ساواركەشمان لە دەست نەچێ".
سه‌نا شه‌فیق