بەهۆی ئەو جیۆگرافیا سیاسییەی توركیا هەیەتی، رۆڵێكی بەرچاو دەگێڕێت لە ناوچەكەدا، بەڵام بەهۆی ئەو رووداوانەی كە لە ناوچەكەدا روویان دا، چ لەسەر ئاستی ناوچەكە بێت یاخۆ لەسەر ئاستی ناوخۆی توركیا، بە تایبەت ئەو رووداوانەی لە ناو توركیا خۆیدا روویان دا، وەك هەڵبژاردنی پێشوەختە، شكست پێهاتنی پرۆسەی ئاشتی و لەلایەكی ترەوە تۆمەتباركردنی توركیا بە پاڵپشتیكردنی داعش و هەوڵی كودەتای ناوخۆیی، ئیتر سیاسەتی توركیا بەرزی و نزمی تێكەوت، بەشێوەیەك گۆڕانكاری و بەردەوامیی بەخۆوە بینی لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوەدا.
لەسەر ئاستی ناوخۆ
دوای ئەوەی توركیا بۆ ماوەیەك جۆرێك لە سەقامگیری و بووژانەوەی ئابووری بەخۆیەوە بینی، رۆڵی سەرباز تێیدا بەرتەسك كرایەوە، بەڵام لە ساڵی 2015 هەموو ئەم رووداوانەی لە سەرەوە ئاماژەمان پێ كرد، توركیای بەرەو سیاسەتێكی جیاوازتر برد بەراورد بە سیاسەتی پێشووی، بۆ نموونە دەست لەكاركێشانەوەی ئەحمەد داود ئۆغڵو لە رۆژی 5 ئایاری ئەمساڵ، چونكە بۆی دەركەوت لە ناو پارتی داد و گەشەپێدان تەنیا بڕیاری تاكەكەسی بوونی هەیە و هیچ بیركردنەوە و بڕیارێكی تر قبووڵ ناكرێت، بە تایبەت كە داود ئۆغڵو بۆچوونی جیاواز بوو لەگەل ئەردۆغان لەسەر هەندی پرسی وەك ئەندامیەتی وڵاتەكەیان لە یەكێتیی ئەوروپا و پرۆسەی ئاشتی بە رووی كورددا و هەروەها هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتارانی كورد بە تایبەت "هەدەپە".
هەروەها جیاوازییان لەبارەی هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی 7ی حوزەیرانی 2015 كە تێیدا ئاكپارتی 258 كورسیی بەدەست هێنا و نەیتوانی بە تەنیا حكوومەت پێك بێنێت، ئەو مەیلەیش زاڵ بوو بەسەر حزبەكەدا كە ئامادەیی تیادا نەبوو بۆ پێكهێنانی حكوومەت لەگەڵ لایەنەكانی تری براوەی هەڵبژاردن، بۆیە هەرزوو ئەردۆغان رای گەیاند كە هەڵبژاردنی پێشوەختە ئەنجام دەدرێت و رۆژی 1ی تشرینی دووەمی هەمان ساڵ هەڵبژاردنەكە هاتە ئەنجامدان و ئاكپارتی ئەم جارە 317 كورسیی بەدەست هێنا توانی حكوومەت پێك بێنێت.
ئەمانە تەنیا لەپێناوی دەسەڵاتی تاكەكەسێك كە خەون بە گێڕانەوەی خەلافەت دەبینێت، بۆیە هەوڵەكانی چڕ كردووەتەوە بۆ ئەوەی دەستووری توركیایش بگۆڕێت، بەڵام دەبێت بە ویستی پارتی داد و گەشەپێدان بێت، دەرئەنجامی ئەم سیاسەتە تاكلایەنە بوو كە كودەتای بەدوادا هات لە شەوی 15 لەسەر 16ی تەمووزی رابردوو، بەڵام سەركەوتوو نەبوو، ئەمەش رێگەی خۆش كرد بۆ ئەوەی لەو وڵاتە ئەوەی نەیاری پارتی داد و گەشەپێدان بێت، بەروونتر بڵێین ئەوەی نەیاری ئەردۆغان بێت، تۆمەتی هەوڵی كودەتای بخرێتە پاڵ و تەسفیەی خۆی لەگەڵ بكات، وەك بزووتنەوەی خزمەتی فەتحوڵا گولەن و ئەندامانی هەدەپە بە هاو سەرۆكەكانیشەوە وەكو سەڵاحەدین دەمیرتاش و فیگەن یوكسەكداغ و چەند سەرۆك شارەوانییەكیش گیران و بە هەزاران فەرمانبەر لەسەر كار دەركران. ئەم رووداوانە توركیای بەرەو ئەو ئاراستەیە برد كە سیاسەتێكی ناڕوون و نادروست پێڕەو بكات لەسەر ئاستی ناوخۆ و ئابووریی توركیای بەرەو دووڕیانێكی نادیار خستووەتە سەر رێگە. تا گەیشتە ئەو ئاستەی ئەردۆغان بانگەشە بۆ لیرەی توركی بكات و داوا لە خەڵك بكات پارەی بیانی بۆ لیرە بگۆڕنەوە. واتا سیاسەتی ناوخۆی توركیا لە رووی ئابووری و سیاسی و تەناهییەوە تووشی ناڕوونی و دوور لە بەرنامەی دیاریكراو بووەتەوە و بەرەو لێك ترازان و ناسەقامگیری دەڕوات، ئەگەری روودانی كودەتای تریش لە ئارادایە.
دووەم: لەسەر ئاستی دەرەوە
لەسەر ئاستی دەرەوە، توركیا هەوڵی هاوسەنگی هێز دەدات لە بەرامبەر پڕۆژەی هیلالی شیعی ئێران و هەوڵ دەدات نفووزی خۆی زیاد بكات لە هەمبەر نفووزی ئێران لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام ئەمە لەسەر بنەمای تیۆری قووڵایی ستراتیژی ئەحمەد داود ئۆغڵوی سەرۆك وەزیرانی پیشووی توركیا. واتە دەربازبوونی توركیا لە پاشكۆیەتییەوە بۆ ناوەندی هێز، بەڵام ئەم بنەمایانە لە ساڵی 2015 گۆڕانكارییان بەسەردا هات بە تایبەت دوای ئەوەی لە 24ی تشرینی دووەمی 2015 فڕۆكەیەكی رووسی كەوتە خوارەوە و توركیا بەرپرسیارێتی خۆی لەبارەی رووداوەكە راگەیاند. ئەمە بووە هۆی ئەوەی پێوەندیی نێوان توركیا و رووسیا بەرەو ئاڵۆزی رۆی. لەلایەكی ترەوە، دوای كودەتاكە پێوەندی نێوان توركیا و ئەمەریكا بەرەو سستی رۆی، چونكە ئەمەریكا ئامادە نەبوو فەتحوڵا گولەن رادەستی توركیا بكاتەوە. هەرچەند توركیا بە فەرمی نوێنەرێكی خۆی بە سەرۆكایەتی وەزیری داد ناردە ئەمەریكا، بەڵام هیچ سوودی نەبوو، هەروەها لەسەر كوردەكانی سووریایش بەتایبەت پەیەدە هاوهەڵوێست نین، لەگەڵ ئەمەشدا وەزیری دادی توركیا رۆژی 18ی ئابی ئەمساڵ گوتی، "دەستبەرداری هەموو ئەو رێكارە یاسایییانە دەبین كە گرتوومانەتە بەر لەبارەی كەشتیی مەڕمەڕە بەرامبەر بە ئیسرائیل".
پێچەوانەی ئەم هەڵوێستەش رەجەب تەیب ئەردۆغان رای گەیاند، "هیچ پێویستیمان بەوە نییە ببین بە ئەندام لە یەكێتیی ئەوروپا، بەڵكو كار لەسەر ئەندامبوون دەكەین لە رێكخراوی (شەنگهای) كە رێكخراوێكی هاوكاری ئابووریی كۆمەڵێك دەوڵەتە بە تایبەت رووسیا و چین". واتا توركیا هەوڵی ئەوە دەدات لە رۆژئاوایەوە روو لە رۆژهەڵاتی بكات، بەڵام ئەوەی جێی پرسیارە ئەوەیە، لە كاتێكدا توركیا هەوڵی هاوسەنگی هێز دەدات لە ناوچەكە و لەلایەكی ترەوە هەوڵی ئەوە دەدات سەركردایەتیی سوننە بكات لە ناوچەكەدا، ئەم هەڵوێستانە چۆن دەنوێنێ؟ چونكە هێنانی هێز بۆ باشیك لە عێراق، بەشێك لە وەڵامەكەی ئەوەیە كە هەوڵی دامەزراندنی هەرێمێكی سوننە دەدات لە ناوچەكەدا، هەروەها پاراستنی هاوسەنگی هێز لە بەرامبەر ئێران لە عێراقدا، خوێندنەوەیەكی ترە.
دەرئەنجام
وەك دەزانین ئێران دۆستی هەریەك لە رووسیا و چینە، واتا دەتوانین بڵێین لە یەك بەرەدان بەرامبەر بە ئەمەریكا و هاوپەیمانەكانی، ئێستە ئەم دوو بەرەیە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست زۆر بە زەقی دەبینرێن بە تایبەت لە ململانێی سووریادا. لە كاتێكدا توركیا لە پرسی سووریادا چووەتە پاڵ بەرەی ئەمەریكا. جیاوازییان لە سیاسەتدا ئەوە دەگەیەنێت كە توركیا لەسەر دوو ئاراستەی پێچەوانە كار دەكات، ئەمەش دەرئەنجامی باشی بۆ توركیا نابێت چونكە سیاسەتكردن و پێڕەویكردن لە سیاسەت، لەسەر بنەمای میزاج نابێت، بەڵام ئەمە بە روونی لە سیاسەتی توركیادا بەدی دەكرێت، بۆیە ئەگەر بەو شێوەیە بەردەوام بێت، لە ئەنجامدا توركیا تووشی لەدەستدانی نفووزی خۆی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێت. تەنانەت لە هەندێك رووەوە تووشی لەدەستدانی بووە و ناتوانێت هاوسەنگیی بپارێزێت.
لەلایەكی ترەوە ناتوانێت سەركردایەتیی سوننەكان بكات، چونكە هەنگاوەكانی توركیا بەرەو ئەوە دەڕۆن ئیتر سەركردایەتیی سوننەی ناوێت و چارەنووسی كۆماری توركیا بەرەو نادیاری دەڕوات، چونكە دەسەڵاتی تاكڕۆیی لەو وڵاتە گەڕاوەتەوە سەر گۆڕەپانی سیاسی و توانای قبووڵكردنی جیاوازی نییە.
مامۆستای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی سەڵاحەدین
بێستوون عومەر نووری