دادگای فیدڕاڵی
لە سیستمی فیدڕاڵیدا دامەزراوەکان دابەش دەبن بۆ دوو بەش: دەزگا و دامەزراوە هەرێمییەکان، ئەوانەی تایبەتن بە هەرێمە فیدڕاڵیەکە و بەپێی دەستووری فیدڕاڵی بنیات دەنرێن و تەنیا لە ناوچەیەکی دیاریکراو لە دەوڵەتە فیدڕاڵییەکە فەرمانڕەوایی دەکات و تایبەتە بە جیۆگرافیایەکی دیاریکراو. دووەم: دەزگا و دامەزراوە فیدڕاڵییەکان، ئەوانەی فیدڕاڵین و تایبەتن بە ناوەند و لە هەموو ناوچە و جیۆگرافیای دەوڵەتەکەدا کار دەکات و رۆڵی دەبێت.
دادگای فیدڕاڵی لە عێراق وەک بە ناوەکەیەوە دیارە، یەکێکە لە دامەزراوە فیدڕاڵییەکان و بەپێی دەستوور چەند ئەرکێکی لەسەر شانە، لەوانە: دەستووریبوونی یاساکان و چاودێریی چۆنیەتی جێبەجێکردنیان و جێبەجێکردنی دەستوور و وەرگرتنی سکاڵای ئەو لایەنانەی پێیان وایە یەکێک لە دەسەڵاتەکان ناوەند بێت یاخۆ هەرێمەکان لە یاسا و دەستوور لایانداوە و پێچەوانە مامەڵە دەکەن.
تا ئێستە هەموو ئەو باسە پڕۆسەیەکی ئاساییە و بەشێکە لە تایبەتمەندییەکانی دامەزراوەی دەوڵەت و لە ناویشیدا دەوڵەتی فیدڕاڵی. ئەوەی ئاسایی نییە و جێی پرسیار و تێڕامانە، بە سیاسیکردنی ئەو پڕۆسەیە و دامەزراوەیەکی هەستیار و باڵای وەک دادگای فیدڕاڵییە کە بە هەستیارترین خانەی ناو جەستەی دەوڵەتی فیدڕاڵی دادەنرێت و راگرێكی یەکجار گەورە و بەهێزی سیستمی فیدڕاڵیزمە لە دوای دەستوورەوە، وەک پەیمانێکی کۆمەڵایەتی نێوان پێکهاتە جیاوازەکانی ناو کۆمەڵگەکە، بە تایبەت فیدڕاڵیزمێک کە لەسەر بنەمای ئیتنیکی دامەزرابێت، واتە Ethno-Federalism بێت و کۆمەڵگەکە زیاتر لە نەتەوە و ئاین و مەزەوێکی تێدا بێت، وەک ئەوەی لە عێراقدا هەیە و لە دوای 2003ـەوە بنیات نراوە و ناوی لێنراوە عێراقی نوێ یان عێراقی دوای سەدام.
راستییەکەی، دادگای فیدڕاڵی عێراق لەو ساڵانەی دواییدا بەشێکی زۆری بڕیارەکانی سیاسیین و کراوە بە ئامرازێکی سیاسی لەلایەن ئەکتەرە ناوخۆیی و هەرێمییەکانەوە، بەمەیش لە بری پاراستنی دەستوور و سیستمی فیدڕاڵی لە عێراقدا، بەمەیش لە دەزگایبوون کەوتووە.
دووەم/ پرسی پێکهاتەکان و دادگای فیدڕاڵی
فەلسەفەی دروستبوونی دەوڵەتی هاوچەرخ و فیدڕاڵیزم، بەشداری هەمووانە بۆ بڕیاردان و چوونە ناو پڕۆسەی سیاسییەوە بۆ رێگرتن لە دکتاتۆریەت و پێشێلکردنی مافەکان و پەراوێزخستن و سڕینەوەی یەکتر، بە تایبەت لەو وڵات و کۆمەڵگەییانەی زیاتر لە نەتەوە و ئیتنیک و ئاین و مەزەوێکی تێدایە، هاوشێوەی عێراق، تورکیا، ئێران، سووریا، لبنان، سویسرا، کەنەدا و زۆر وڵاتی تر.
دیارە لە سەدەی رابردوودا بەهۆی ناسنامەی جیاواز و نەبوونی هاوسەنگی و زاڵبوونی گرووپێک بەسەر گرووپێکی تردا، چەندان جەنگی ناوخۆ و تاوانی جینۆساید و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی روویداوە، بەتایبەت لە قۆناغی دوای رووخانی سۆڤیەت و بە دیاریکراویش لە یوگسلاڤیای پێشوو. بۆ دووبارەنەبوونەوەی ئەم تاوان و هەڵانە، لە زۆر شوێنی جیهان سیستمی فیدڕاڵیزم جێبەجێ دەکرێت بۆ پاراستنی مافی کەمینەکان و ئەو گرووپانەی خاوەن دەسەڵات و هەژموون نین.
لە دەستووری عێراقیدا باس لە مافی کەمینەکان کراوە و بەتایبەت بەشداری سیاسییان لە ئەنجوومەنە هەڵبژێردراوەکاندا و لە هەرێمی کوردستانیش یاسای تایبەت بەخۆیان هەیە و بەشدارن لە پڕۆسەی سیاسیدا.
ئەوەی دادگای فیدڕاڵی بڕیاری لێداوە دەکرێت لە داهاتوودا گرفتی گەورەتر لەگەڵ خۆیدا بهێنێت، چونکە لە بنەڕەتدا دژ بە بنەماکانی مافی مرۆڤ و تەنانەت دەستوور و رێککەوتننامەی نێودەوڵەتی تایبەت بە مافی کەمینەکانە، لە حاڵەتێکدا ئەگەر میکانیزمێکی یاسایی بۆ ئەم رووداوە نەدۆزرێتەوە و چارەسەر نەکرێت.
سێیەم/ قۆناغی دوای بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی
ئەوەی ئێستە دەبینرێت سەرەتای قۆناغی دوای بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵییە، بێگومان ئەو قۆناغە ساتەوەختێکی هەستیار دەبێت لە مێژووی عیراقی دوای 2003دا و رەنگە ببێتە سەرەتای چەندان رووداوی تر، بە تایبەت کاتێک دادگای فیدڕاڵی نەک بە تەنیا بڕیار لەبارەی پرسی پێکهاتە و کەمینەکانەوە دەدات، بەڵکو سیستمی هەڵبژاردن و نەخشەی هەڵبژاردن و بازنە و ژمارەی کورسییەکانیش دەگۆڕێت، ئەمەیش پێشهاتێکی تازە و دەستپێکێکی تازەیە بۆ هەرێمی کوردستان و سروشتی ململانێی نێوان هێزەکان.
لە هەڵبژاردنی داهاتوودا کەمینەکان بەپێی ئەم سیستمە تازەیە بێ نوێنەر و بێ نوێنەرایەتیی دەمێننەوە، ئەمەیش دۆخێکی سەخت و بۆشاییەکی گەورەیە لە سیستمی سیاسیدا بۆ کەمینەکان و لە ڕاستیدا دەچنە قۆناغێکەوە پێی دەوترێت قۆناغی بێ نوێنەرایەتی Underrepresentation کە دژ بە بنەماکانی مافی مرۆڤ و رێککەوتننامەی کەمینەکانە.
لەلایەکی ترەوە، ئەم بڕیارەی دادگای فیدڕاڵی زەوینە خۆش دەکات و هەڵومەرجێک دێنێتە کایەوە لە ئاستی خوارەوەی کۆمەڵگە و لەلایەن گرووپە کۆمەڵایەتییەکانەوە بۆ بە ئامانجگرتنی ئەندامانی کەمینەکان بە تایبەت لە تٶڕەكانی کۆمەڵایەتی و میدیای ئەلیکترۆنی، ئەمەیش رێگە خۆش دەکات زیاتر بکرێنە ئامانج و جۆرێک لە دۆخی نائاسایشی دروست دەبێت، ئەوەیش سەر دەكێشێت بۆ ئەوەی ئاسایشی کۆمەڵایەتی بکەوێتە مەترسی و ژێر هەڕەشەوە، چونکە پرسی رێزگرتن لە مافی کەمینەکان و بەشداری سیاسییان، یەکێکە لە رووخسارەکانی حکومڕانی باش و پاراستنی بنەماکانی مافەکانی مرۆڤ.
لەلایەکی تریشەوە دروستبوونی بۆشایی لە خوارەوەی کۆمەڵگە و دیدی نەرێنی و رەفتار و مامەڵەی نائاسایی لە بەرانبەر کەمینەکاندا، ئاماژەیەکی مەترسیدارە بۆ پاشەکشەی پێکەوەژیان و پێکەوەهەڵکردن و پرسی دیمۆکراسی و فەرەچەشنی لە هەرێمی کوردستاندا. ئەگەر سەرنج و تێبینیش هەبێت لەبارەی پڕۆسەی بەشداری سیاسی کەمینەکانەوە، دەبێت لەڕێگەی گفتوگۆوە چارەسەر بکرێت.