گەورەترین حزب لەسەر ئاستی عێراق و هەرێمی كوردستان، پارتی دیموكراتی كوردستانە كە وەك پێناسە و مێژوو و ڕێكخستن، لە دوێنێ و ئەمڕۆ و سبەی، وەك خۆیەتی لە نوێبوونەوە و دادپەروەری و پێكەوەژیان.
ئەوەی دەبێ لەبارەی پارتی دیموكراتی كوردستان بیزانیت:
پارتی دیموكراتی كوردستان، كۆنترین پارتی نەتەوەییە لەسەر ئاستی حزبە كوردستانییەكان، شێوەی ڕێكخستنی ئەو پارتە وەك پارتە نوێیەكانی دنیایە، زۆر بە خێرایی گەشەی كرد و لە پارچەكانی تری كوردستان جێی خۆی كردەوە. هەنووكە نوێنەرایەتی و نووسینگەی لە وڵاتە هەرێمییەكان و زۆربەی وڵاتانی دنیادا هەیە، بە پێچەوانەی حزبەكانی تر، پارتی هەڵبژاردن دوای هەڵبژاردن كێرڤی لایەنگرانی بەرز دەبێتەوە، بووەتە پارتێكی بڕیاربەدەست لە هاوكێشە سیاسییەكان لە عێراق و دەرەوە، تا ئاستێكی كاریگەر توانیویەتی ئابووریی ناوچەكە بخاتە ژێر ڕكێفی خۆی و لە ڕێی حكوومەتی هەرێمی كوردستانەوە بۆ خزمەتی بوارە جۆراوجۆرەكانی ئەم نیشتمانە كەڵكی لێ وەردەگرێت. پارتی لەجیاتی موزایەدە، كار دەكات، هەر ئەوەیە لەوانی تری جیا دەكاتەوە.
پارتی پارتێكی دیموكراتیی نیشتمانییە، باوەڕی بە مافەكانی مرۆڤ و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و ئازادییەكانی تاك و مافە مەدەنییەكان و مافی نەتەوەیی كورد و نەتەوەكانی تر هەیە، لە بڕیاردان لەسەر چارەنووسیان، لەپێناو بەدیهێنانیان بەگوێرەی ڕێوشوێنە دیموكراتییەكان و ئاشتییانەی سەرچاوەگرتوو لە ئەزموونەكانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی مێژوویی نەتەوەی كورد و كەلەپووری نیشتمانی و خەباتگێڕانەی «بارزانیی نەمر» تێدەكۆشێت، هەروەها سوودوەرگرتن لە ئەزموونی گەلان بەو مەرجەی لەگەڵ واقیعی كوردستان بگونجێن.
ئەمە بەڵگەیەكی ڕوون و ئاشكرایە كە ئەم پارتە هەر لە دەستپێكەوە تا ئێستە، لە نوێبوونەوە و دادپەروەری و پێكەوەژیانی ئاشتییانەی ڕەنگە جیاوازەكان بەردەوامە.
ئەم پارتە كوردییەی كە ئەمڕۆ ژمارەیەكی دیار و كاریگەرە لەسەر ئاستی سیاسەتی ناوخۆیی و نێونەتەوەیی، لە ١٦ ئاب ١٩٤٦ بە سەرۆكایەتی باوكی رۆحیی كورد «مەلا مستەفا بارزانیی نەمر» دامەزراوە. سەرەتا ئەم حزبە ناوی (پارتی دیموكراتی كورد) بووە، لە كۆنگرەی سێیەم ساڵی (١٩٥٣) كە لە شاری كەركووك بەسترا، تێیدا بڕیار درا ناوی حزب بكرێتە (پارتی دیموكراتی كوردستان - PARTÎYA DÊMOKRATA KURDISTANÊ). ، ئەمە بەڵگەیەكی ڕوون و ئاشكرایە كە ئەم پارتە هەر لە دەستپێكەوە تا ئێستە، لە نوێبوونەوە و دادپەروەری و پێكەوەژیانی ئاشتییانەی ڕەنگە جیاوازەكان بەردەوامە. واتە خەبات و ڕێبازی بارزانیی نەمر، بۆ ئەم كوردستانە بووە كە ئەمڕۆ بە چاو دەیبینین جێی هەمووان تێیدا دەبێتەوە بەبێ جیاوازی، ئەڵبەت ئەوانەی باوەڕیان بە بنەماكانی دیموكراتی هەیە و پێیەوە پابەندن، بەشدارن لە حوكمرانی و بەڕێوەبردنی وڵات.
پارتی دیموكراتی كوردستان لە مامەڵەكردن لەگەڵ بەرانبەرەكەی وردە، بچووكترین جووڵە و گۆڕانكاری لەبەرچاو دەگرێت و بە ڕێی ستراتیجی كاری لەسەر دەكات، تا ناواخنی پرس و بابەتەكە دەدۆزێتەوە و دەیگەیەنێتە ئامانج، بەو مانایە ئەنجامەكە لە بەرژەوەندیی ئامانجەكانی ئەو پارتە تەواو دەبێت. بۆ نموونە؛ كۆنگرەكانی ئەو پارتە هەر لە سەرەتای دامەزراندنیەوە تا دوایەمین كۆنگرە، ستراتیجیی ئەو ڕێبازە «بارزانیی نەمر» پشتڕاست دەكەنەوە، بەردەوامە تا ئەو دەمەی ڕووبەرێك هەبێت بە ناوی كوردستان و ناسنامەیەك هەبێت بە ناوی كورد، كوردبوون شوناسە و هەر هەبووە و بە زیندوویی دەمێنێتەوە. كۆنگرەی یەكەم بە نهێنی ساڵی ١٩٤٦ لە شاری بەغدای پایتەختی عێراق بەسترا. كۆنگرەی دووەم ساڵی ١٩٥١ لە شاری بەغدا بەسترا. كۆنگرەی سێیەم لە ساڵی ١٩٥٣ لە شاری كەركووك بەسترا. كۆنگرەی چوارەم ساڵی ١٩٥٩ لە شاری بەغدا بەسترا بە سەرپەرشتی «بارزانیی نەمر.» كۆنگرەی پێنجەم ساڵی ١٩٦٠ لە شاری بەغدا بەسترا.. هتد.
لە كۆنگرەی نۆیەم لە ساڵی ١٩٧٩ لە دەڤەری مەرگەوەڕ، بە تێكڕای دەنگ ڕێزدار مەسعوود بارزانی بە سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان هاتە هەڵبژاردن. لە پایتەختی عێراقەوە بۆ پایتەختی هەرێمی كوردستان، كۆنگرەی یازدەیەم ساڵی ١٩٩٣ لە شاری هەولێری پایتەخت بەسترا. چیتر لە نیشتمانی ئازاد و سەربەخۆی خۆمان لە ڕێی دەستاودەستكردنی ئاشتییانەی دەسەڵات، وڵاتەكەمان بەڕێوە دەبەین. لەبەر ڕۆشنایی ڕێبازی «بارزانیی نەمر» پێشمەرگە بووە هێزێكی سەرەكی و گرنگ لە ئەنجوومەنی نێودەوڵەتی بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر.
ستراتیجی كار و چالاكییەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان، لەپێناو بەدیهێنانی ئامانجەكانی نەتەوەیی و نیشتمانی، ئامانجە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكانی ئەو پارتە، دەبێت وا بێت:
پشتگیری و هاوئاهەنگیكردن لەگەڵ سەرجەم پارت و ڕێكخراوە دیموكرات و ئاشتیخوازەكان، بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی ئاشتییانە ئامانجە ڕەواكانی كورد بەدی بهێنرێن و كولتووری دیالۆگ و لێبوردەیی لەناو ماڵی كورددا پەرە پێ بدرێت، پەنابردن بۆ توندوتیژی بە هیچ پاساوێك ڕێی پێ نەدرێت و لە بەرانبەر ئەوەدا هزری ناتوندوتیژی بڵاو بێتەوە.
كاركردن بۆ بە نێودەوڵەتیكردنی سیاسییانەی دۆزی كورد لە چوارچێوەی رێكخراوە نێودەوڵەتی و هەرێمایەتییەكان، بزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد سیفەتی چاودێر لەو رێكخراوانە وەربگرێت بۆ ئەوەی داكۆكی لە مافە ڕەواكانی بكات، نەتەوەیی و نیشتمانی.
چەسپاندنی سنووری هەرێمی كوردستان، لە ڕێی گەڕاندنەوەی هەموو ناوچە كوردستانییە دابڕاوەكان بۆ سەر هەرێمی كوردستان، بەگوێرەی ئەو ڕێوشوێنانەی كە لە مادەی ١٤٠ی دەستووری عێراقی فیدراڵدا هاتوون.
داكۆكیكردن لە مافی ئەو كوردانەی كە لە ناوچەكانی تری عێراق نیشتەجێن وەك بەشێكی دانەبڕاو لە نەتەوەكەمان، كاركردن بە مەبەستی پتەوكردن و بەردەوامیەتیی پێوەندیی كۆمەڵایەتی و كولتووری لەگەڵ ئەو خەڵكە.
دەستاودەستكردنی ئاشتییانەی دەسەڵات بۆ بنیاتنانی كۆمەڵگەیەكی مەدەنی، تێیدا سەروەری یاسا و دەرفەتی یەكسان بۆ هەمووان فەراهەم بێت، هاووڵاتییان لە سایەی دەسەڵاتێكی خاكی و دەستپاك و خاوەن ئیرادەیەكی بەهێز شەرەفمەندانە بژین، فرەحزبی و حكوومەتی بنكەفرەوان زەوینەسازی بۆ دروستبوونی ئۆپۆزسیۆنی ڕاستەقینە بە مەبەستی چاودێریكردنی دەسەڵات لەپێناو دیموكراتیزەكردنی زیاتری كۆمەڵگە.
كاركردن بۆ پەرەپێدانی سەرجەم ئەو دەستكەوتە نەتەوەیی و سیاسی و ئابووری و كولتوورییانەی بە خەباتێكی مێژوویی بەدی هاتوون، كە بەرهەمی خوێنی شەهیدانی ڕێی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی گەلەكەمانە و ئیرادەیەكی ئازادانە لە پشت ئەمڕۆكەمان وەستاوە. بۆ نموونە؛ لەو دەمەی هێزە چەكدارەكانی حكوومەتی هەرێمی كوردستان لە سەنگەری دژ بە داعش لە شەڕدا بوون، ئەوا حكوومەتی ناوەند بەشە بودجەی هەرێمی بڕی، هەرێم هەوڵە دیپلۆماسییەكانی بۆ ڕێككەوتن لەگەڵ بەغدا چڕ كردەوە، بەڵام بەغدا ئامادە نەبوو ئەو ستەمە لەسەر هەرێم هەڵبگرێت و تا هەنووكەش بەردەوامە.
ئاشكرایە بەغدا كار بە بنەماكانی سیستمی فیدراڵی ناكات و بە پێچەوانەوە پێشێلكاری لە دەستووری ئێستەی عێراق دەكات، ئەوەبوو پارتی دیموكراتی كوردستان بە سەرۆكایەتی بەڕێز مەسعوود بارزانی، بەو ئەنجامە گەیشتن كە ریفراندۆم بكرێت و لە بەغدا جیا ببینەوە، ئەوەش دوای دیالۆگ و خوێندنەوەی زۆر بۆ بارودۆخەكە لەگەڵ لایەنەكانی تری هەرێم، ریفراندۆم ئەنجام درا...هتد. جارێكی تر بە چاوساغی وڵاتە هەرێمییەكان و هەموو دنیا، دیكتاتۆریی بەغدامان بۆ دەركەوت كە لە قۆناغی دوای ڕژێمی بەعس، بە سیستمی فیدراڵی خۆی ڕووپۆش كردووە، بۆیە پارتی بە دروشمی نوێبوونەوە قسەیەكی تری هەیە.
لە ڕێی چەسپاندنی سیستمی دیموكراتی پەرلەمانی فیدراڵی لە عێراق، بە جۆرێك كە هاووڵاتیبوون بۆ عێراقییەكان دەستەبەر بكات بەبێ هەبوونی كەمترین جیاوازی و جیاكاری، پێگەی نێودەوڵەتیی عێراق بەهێز بێت و سەروەری بپارێزێت. چەسپاندن و پتەوكردنی یەكێتیی نیشتمانی لە هەرێمی كوردستان و كاركردن بۆ ئەوەی چارەسەری گونجاو بۆ ئەو پرسە ناوخۆییانە بدۆزرێنەوە كە لە نێوانی حكوومەتی هەرێم و حكوومەتی فیدراڵدا بە هەڵپەسێراوی ماونەتەوە.
دەبێت پێكهاتەكانی عێراق لە دامەزراوە دەستوورییەكان بەشدار بن، لە ڕێی جێبەجێكردنی بنەماكانی سیستمی پەرلەمانی فیدراڵی. بۆ نموونە؛ گرەنتیكردنی بەشداریی كوردستانیان لە دروستكردن و وەرگرتنی بڕیاری سیاسیی عێراق، بە میكانیزمی بەشداریكردن لە دامەزراوەكانی حكوومەتی ناوەند. بە مەبەستی وەبیرهێنانەوە، پارتی دیموكراتی كوردستان وەك هەمیشە دووپات لەسەر جێبەجێكردنی بنەماكانی سیستمی فیدراڵی دەكاتەوە. ئەوەتا قسەی پارتی لەبارەی گرەنتیی مانەوەی یەكپارچەیی خاك و گەلی عێراق، بریتییە لە ڕێزگرتن لە پێڕەوكردنی بەندەكانی دەستووری فیدراڵی كە ڕاستەوخۆ گوزارشت لە ئیرادەی گەلی عێراق دەكات. بۆ نموونە؛ مسۆگەركردنی مافەكانی توركمان و كلدان و ئاشووریی و ئەرمەن، مافە نەتەوەیی و كارگێڕییەكان.. هتد.
هەر پێكهاتەیەكی ئاینی و ئاینزایی لە هەرێمی كوردستان، مافی جێبەجێكردنی سروتە ئاینییەكانیان هەبێت و لەپاڵ ئەوەشدا بتوانن ئەنجوومەن دابمەزرێنن بە مەبەستی پەرەپێدانی كاروبارە كولتووری و كۆمەڵایەتییەكان. هاوكات دروستكردنی پێوەندیی پتەوی حزبایەتی لەسەر ئاستی كوردستان و عێراق، ئەڵبەتە ئەو حزبانە دەگرێتەوە كە باوەڕیان بە بەندەكانی دەستوور هەیە و لە چوارچێوەی سیستمی دیموكراتی و ڕەچاوكردنی مافەكانی مرۆڤ كار دەكەن، ددان بە مافی نەتەوەیی و نیشتمانی كورددا دەنێن و ڕێز لە بڕیاری مافی چارەنووسی كورد دەگرن.
پارتی كۆشش دەكات بۆ چەسپاندنی پرەنسیپی پێكەوەژیانی ئاشتییانەی ڕەنگە جیاوازەكان بە گیانی لێبوردەیی لە نێوان پێكهاتەكانی ئەم وڵاتە، نەتەوەیی و ئاینی و ئاینزایی. بۆ نموونە؛ پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەڵبژاردنی ئەمجارەی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق ١٠/١٠/٢٠٢١، دووپاتی دەكاتەوە كە وەك هەمیشە دەبێتە فاكتەری چارەسەركردنی كێشە هەنووكەیی و كەڵەكەبووەكان لە عێراق، ئاشكرایە كەڵەكەبوونی كێشەكان، عێراقی بەم بارودۆخە گەیاندووە، لە ڕووی تەناهی و خزمەتگوزارییەوە لە دۆخێكی زۆر خراپدایە. بۆ ئەو مەبەستە لەم كابینەیەش وەك كابینەكانی ڕابردوو، پارتی دەبێتە فاكتەری یارمەتیدەر لە چارەسەركردن.
كاركردن بۆ پابەندكردنی عێراق لەپێناو ڕێزگرتن و پێڕەوكردنی پابەندبوونە نێودەوڵەتییەكان، بەتایبەتی ئەو بەڵگەنامە و پەیماننامانەی پێوەندییان بە مافەكانی مرۆڤ و كەمایەتییەكان و مافی چارەنووسەوە هەیە. پارتی هەر لە سەرەتاوە بنەماكانی یاسای گشتیی نێودەوڵەتی بەهەند وەرگرتووە، لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی هاوبەش ڕێز لە یەكتر بگرن و خۆیان لە دەستوەردانی كاروباری ناوخۆی یەكتر بەدوور بگرن و لە ڕێی دیالۆگ و دیپلۆماسییەوە كێشەكانیان چارەسەر بكەن. بۆیە پارتی نووسینگە و نوێنەرایەتی لە وڵاتە هەرێمایەتییەكان و زۆربەی وڵاتە ئەوروپییەكان و ئەمەریكا.. هتد هەیە. بۆ نموونە؛ پارتی ڕێز لە بنەماكانی نەتەوە یەكگرتووەكان دەگرێت و پابەندە بە سەرجەم ئەو پەیماننامە و بەڵگەنامە نێودەوڵەتییانەی كە لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی گەلی كوردستان كۆك و تەبان. پشتیوانیكردنی هەوڵەكانی وڵاتان و ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان دەكات كە بەشدارن لە ڕابوونی سیاسی و ئابووری هەرێمی كوردستان و چارەسەركردنی ئاریشەكانیان، هەروەها بەهێزكردنی پێوەندی دۆستانە لەگەڵ ئەو حزب و گەل و لایەن و كەسایەتی و ڕێكخراوە ناحكوومییانەی كە پشتگیریی لە مافە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستان دەكەن.
هەرێمی كوردستان وەك ئارامترین شوێن لە ناوچەكەدا، وڵاتانی هان دا كونسوڵگە لە هەرێم بكەنەوە
هەروەها جاڕدانی هەڵمەتێكی نێودەوڵەتی لە ڕێی كەناڵی جۆراوجۆرەوە بە مەبەستی هاندانی نەتەوە یەكگرتووەكان، كە پشتگیریی مافە ڕەواكانی ئەو گەل و نەتەوانە بكەن تاوانی نێودەوڵەتییان بەرانبەر ئەنجام دراوە، كۆشش بكەن بۆ سەربەخۆیی سیاسی و گەشەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتییان. لە ڕوویەكی تر پارتی لەسەر ئەو باوەڕەدایە كە پێوەندییە دیپلۆماسییەكانی حكوومەتی هەرێمی كوردستان، بەهێز بكرێن بە كردنەوەی نووسینگەی نوێنەرایەتیی حكوومەتی هەرێم لە وڵاتاندا بە پشتبەستن بە دەستووری عێراقی فیدراڵ. بۆ نموونە؛ هەرێمی كوردستان وەك ئارامترین شوێن لە ناوچەكەدا، وڵاتانی هان دا كونسوڵگە لە هەرێم لە هەولێر بكەنەوە و پێوەندییەكانیان لەگەڵ هەرێم پتەوتر بكەن. بۆ نموونە؛ بەشداریكردنی نوێنەرانی هەرێمی كوردستان لە كۆنگرە و ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان.
كاركردن بۆ مسۆگەركردنی چاودێری نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەكەمان، جارێكی تر كورد ڕووبەڕووی چەوساندنەوە و پاكتاوی ڕەگەزی نەبێتەوە، پارێزگاریكردن لە ژیانێكی ئارام و شەرەفمەندانە بۆ كورد.
هەروەك پێشتر ئاماژەم پێ كرد، پارتی لە سەرەتای دامەزراندنیەوە زۆر بە خێرایی گەشەی كرد، ئەو حزبە ئۆرگانەكانی خۆی لە دەرەوەی وڵات كارا دەكات بە مەبەستی دروستكردنی پێوەندی لەگەڵ ئەو حزبانەی لەو وڵاتەدا چالاكن و باوەڕیان بە دیموكراتی و مافی مرۆڤ هەیە. بۆ نموونە؛ ئەو پارتانەی ددان بە مافی كورددا دەنێن. دەبێت ئەو ڕاستییەش بزانین كە لە هەر شوێنێك ئەندام و لایەنگرێكی پارتی هەبێت، ئەوا پاڵپشتیی مادی و مەعنەویی پارتی دیموكراتی كوردستان لەوێیە. لە ڕێی چالاكی ئۆرگانەكانی پارتی لە دەرەوەی وڵات، یارمەتی نوێنەرایەتیی حكوومەتی هەرێمی كوردستان دەدات بۆ پتەوكردنی پێوەندییەكانی هەرێم لە دەرەوە و سەرەڕای هاوكاریكردنی ڕەوەندی كورد.
پارتی بە دروشمی "نوێبوونەوە و دادپەروەری و پێكەوەژیان" كار دەكات. موزایەدەیش كاری ئەوانی ترە. بۆیە گەورەترین حزب لەسەر ئاستی عێراق و هەرێمی كوردستان، پارتی دیموكراتی كوردستان هەڵبژێرە.