ئیبن خەلدوون (1332 – 1406ز) واتا نزیكەی حەوت سەدەیە دووپاتی لەوە كردووەتەوە كە عەشیرەت دەتوانێ دەوڵەت دروست بكات و بشیپارێزێت. ئینگلیزەكان ئەو بۆچوونەی ئیبن خەلدوونیان باش هەرس كردبوو، بۆیە یەكەم رۆژهەڵاتناسی ئینگلیز لە ڕێی (گێرترود بێل Gertrude Bell 14 تەمووز 1868 - 12 تەمووز 1926)، هەروەها تۆماس ئیدوارد لۆرانس Thomas Edward Lawrence 16 ئاب 1888 - 19 /5/1935) و چەند هاوكارێكی تریانەوە، پەنایان بۆ عەشیرەت برد، بۆ ئەوەی بتوانن لە عێراق دەوڵەتێك دابمەزرێنن. هەر وایشیان كرد.
جگە لە عێراق، لە وڵاتانی كەنداو و زۆربەی وڵاتانی عەرەبیش بەهەمانشێوە، دەوڵەت لە رێی عەشیرەتەوە دامەزراوە. ئێستەیش لە وڵاتێكی وەك شانشینی ئیماراتی عەرەبی یەكگرتوو، دوو عەشیرەت یان وردتر بڵێین، تەنیا دوو خێزان رۆڵی بنچینەییان هەیە، بە پلەی یەكەم خێزانی "ئال نهیان" و ئەویتریش خێزانی "ئال مەكتووم". كەچی ئیمارات وڵاتێكە هەموو دنیا چاوی لەسەر كردووەتەوە و سەرسامن بەو پێشكەوتنانەی بەردەوام لە دوای یەكەوە بەدەستی دێنن.
با پرسیارێكی واقیعی بكەین: ئایا هەرێمی كوردستان بە كەسانێك دەپارێزرێ كە هێزێكی لەبن نەهاتوویان لە سەرچاوەیەكی عەشیرەتگەراییەوە وەرنەگرتبێت؟ بە ڕاست با نزیكتر ببینەوە، ئەو كازمییەی ئێستە سەرۆك وەزیرانی عێراقە كە ئەمەریكا و رۆژئاوا پشتگیریی لێ دەكەن، زۆر بڕیار هەیە دەتوانێت بیدات؟ ئەی ئەگەر بیدات كێ بۆی جێبەجێ دەكات؟ لە بیرمە كاتێك خاوەن هێزێكی چەكدار پێی گوت، "وەك بزن گوێت دەبڕین". ئەمە شكۆی سەرۆك وەزیرە؟.
با بێینەوە سەر هەرێمی كوردستان، لە ماوەی ئەو 30 ساڵەی رابردوودا، ئەگەر سەرۆك بارزانی نەبوایە، ئێستە هەرێمی كوردستان لەو دۆخەدا دەمایەوە؟ من ناڵێم لەوە زیاتر نەدەكرا. ناشڵێم ئەوەندە بەسە كە كراوە، نەخێر، بەڵام دەشبێت واقیعبین بین، ئەو تەحەدییە زۆر و بەردەوامانەی بەرانبەر بە هەرێمی كوردستان هەبووە، هەر سەرۆك بارزانی بووە، بەرەنگاری تەحەدی و هەڕەشەكان بووەتەوە، هەر ئەو بووە لەگەڵ بەغدا و وڵاتانی هەرێمی بەردەوام لە كێشەدا بووە. ئەگەر بارزانی نەبوایە، من دڵنیام ئێستە هەرێمی كوردستان كەوتبووە ژێر پۆستاڵی حەشدی ناشەعبی .
با بچینە ناو وەڵامی پرسیارێكی تر، كێ لە بەرانبەر ئەم هەموو تەحەدی و هەڕەشە بەردەوامانە دەوەستایەوە؟ بینیمان یەكێتیی نیشتمانی لە دوای ساڵی 2003 لەگەڵ بەغدا پێوەندییەكانی بەرەو چ ئاراستەیەك بردووە، لەگەڵ وڵاتانی هەرێمی چۆنە، لە كاتێكدا سلێمانی وەك شار خەریكە هەڵدەوەشێتەوە. راستییەكەی مرۆڤ كە روو دەكاتە شاری سلێمانی، خۆزگە بە ساڵانی حەفتا و هەشتاكانی سەدەی رابردوو دەخوازێ، ئەوكات سلێمانی شار بوو، بە واتای وشەی شار، بەڵام ئەی ئێستە؟.
كاتێك بزووتنەوەی گۆڕانیش لە هەناوی یەكێتی هاتە دەر، هەموو سلێمانی بۆی هەستایە سەر پێ، بەڵام ئەم بزووتنەوەیە بە هەمووانی گوت دانیشنەوە، ئێمە ئەوە نین بۆمان هەستنە سەر پێ. دۆخێكی دروست كرد لەناو تەواوی مێژووی حزبی سیاسیی هەرێمی كوردستاندا، بەو جۆرە نەیانتوانیوە خەڵك نائومێد بكەن و ئیرادەكەیان بكوژن.
كورد دەبێ واقیع بخوێنێتەوە، بەبێ لەبەرچاوگرتنی واقیع ناتوانین ئاسۆی ئایندە ببینین. بزووتنەوەی گۆڕانمان بینی چ دروشمێكیان بەرز دەكردەوە و چۆن هاتن بوون بە ئۆپۆزیسیۆنێكی ركابەر بۆ پارتی و یەكێتی، كەچی ئێستە ئەوەندەی ئەوان خەریكی دەسەڵات و ...، هیچ حزبێكی تر لەم هەرێمە ئەوەندە متووی دەسەڵات نییە. زۆرجار لەبەر خۆمەوە دەڵێم ئەگەر بزووتنەوەی گۆڕان بەقەد پارتی دیموكراتی كوردستان هێزی هەبوایە، ئاخۆ ئەو كوردستانەی بەرەو چ هەڵدێرێك دەبرد.
من لەگەڵ ئەوەدام رۆشنبیر رۆڵێكی راوێژكاریی چالاكی پێ بدرێتێ، بەڵام مەرج نییە بڕیار وەرگرتن لای رۆشنبیر بێت. بینیمان ئەوەی لە 17ی شوبات رووی دا، ئەو بەیاننامەیە لەلایەن كێوە نووسرابوو، ئەمە هەڵەیەكی مێژوویی نەبوو؟
لەگەڵ هەموو ئەوانەیشدا رۆشنبیران لەم هەرێمە زۆر پەرتەوازەن و لە دۆخێكی زۆر خراپدان، كەس ئامادە نییە گوێ لە كەس بگرێت، ئەرێ گەلی برادەرینە خۆ ئەوەش خەتای پارتی و یەكێتی نییە. رۆشنبیران خۆیان متمانەیان بە خۆیان نییە و هیچ بەرنامە و پلانێكیشیان نییە، بۆیە لە پەراوێزكردنیش زیاتر پەراوێز كراون.
ئەم قۆناغەی ئێستە بەبێ كاریزمایەكی وەك سەرۆك بارزانی، رووبەڕووی هەڵدێرمان دەكاتەوە، بینیمان یەمەن و لیبیا، چیان بەسەر هات و ئێستە هەر هەموو گەلی یەمەن و لیبیا خۆزگە بۆ سەردەمی پێشوو دەخوازن. ئەمە جگە لە بەكوشتدانی ئەم هەموو خەڵكە و بەهەدەردانی سامانی نیشتمانی و ناجێگیری و... هتد. لە كاتێكدا ئەوان دەوڵەتن و خاوەنی سەروەریی خۆیانن. ئەی باشە ئەگەر هەرێمی كوردستان بكەوێتە دۆخێكی وەهاوە، كێ دەتوانێ رزگاری بكات؟ لە كاتێكدا هێشتا هەرێمێكین سەربە عێراقی عەرەبی و هەمیشە حەشد چاوەكانی لەسەر هەرێم زەق كردووەتەوە، رۆژانە خەڵكی سەر سنووری خورماتوو و دەوروبەری خانەقین و جەلەولا، دەكەونە ژێر پەلاماری ئەوان.