پڕۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ، بیرۆكەیەكی سیاسییە لەم ساڵانەی دواییدا دەستی بە گەشەكردن كردووە، ئامانجی ئەوەیە ناوچەكە بەشێوەیەك دابڕێژێتەوە، لەگەڵ بەرژەوەندیی زلهێزەكان بگونجێت، بە تایبەتی ئەمەریكا و ئیسرائیل. ئەم پلانە هاوپەیمانیی نوێ لە نێوان وڵاتانی عەرەبی و ئیسرائیل لەخۆ دەگرێت، هاوكات هەوڵی كەمكردنەوەی نفووزی ئێران و توركیا لە ناوچەكە دەدات. كورد كە لە چەند وڵاتێكی ناوچەكەدا دەژین، بەشێكی سەرەكیی ئەم گۆڕانكارییەن، چ لە ڕێگەی ئەو ململانێ بەردەوامانەی شاهیدی دەبن، چ لە ڕێگەی زیادبوونی ڕۆڵی لە دووبارە داڕشتنەوەی هاوسەنگی ناوچەییدا.
ئیسرائیل هەمیشە هەوڵی فراوانكردنی كاریگەریی خۆی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست داوە، لە چوارچێوەی پڕۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێدا، كاری كردووە بۆ بەهێزكردنی پێوەندییەكانی لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی. لە دوای واژووكردنی ڕێككەوتننامەی "كامپ دەیڤید" لەگەڵ میسر لە ساڵی 1979 و ڕێككەوتننامەی "ئۆسلۆ" لەگەڵ فەلەستینییەكان لە ساڵانی نەوەتەكاندا، ئیسرائیل بەدوای ڕێگەی نوێدا دەگەڕێت بۆ دروستكردنی پێوەندی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكە، بەڵام وەرچەرخانە گەورەكە ساڵی 2020 بە ڕێككەوتنی "ئەبراهام" ڕووی دا، كاتێك ئیسرائیل لەگەڵ ئیمارات و بەحرێن واژووی كرد، دواتر وڵاتانی تری وەك سوودان و مەغریب. ئەم ڕێككەوتنانە نوێنەرایەتیی بازدانێكی چۆنایەتییان كرد، لە پێوەندییەكانی ئیسرائیل لەگەڵ دنیای عەرەبیدا، چونكە ئەم وڵاتانە دوای دەیان ساڵ لە دوژمنایەتی، دەستیان بە ئاساییكردنەوەی پێوەندییەكانیان لەگەڵ ئیسرائیل، كرد.
ئەم ڕێككەوتنانە هەنگاوی ستراتیجین بۆ ئیسرائیل، بەو پێیەی دەرفەتی ئابووری و تەناهیی بەرچاوی بۆ دەڕەخسێنن. لەلایەك ئیسرائیل سوودمەندە لە بەهێزكردنی پێوەندییە بازرگانییەكانی لەگەڵ وڵاتانی كەنداو كە لە گەورەترین ئابوورییەكانی ناوچەكەدان، لەلایەكی تریشەوە ئەم ڕێككەوتنانە هاوكاریی تەناهی لە بەرانبەر هەڕەشەكانی وەك نفووزی ئێران لە ناوچەكەدا، بەرز دەكەنەوە. بەڵام لە هەمانكاتدا ئەم ڕێككەوتنانە پرسیار لەبارەی كاریگەرییەكان لەسەر دۆزی فەلەستین دەورووژێنن، چونكە زۆر لە فەلەستینییەكان پێیان وایە، ئەم ڕێككەوتنانە بە مانای پاشەكشەبە لە پشتیوانی عەرەبی بۆ مافەكانیان.
لەم چوارچێوەیەدا ناتوانرێت ڕۆڵی كورد لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، وەك عێراق، سووریا، توركیا و ئێراندا پشتگوێ بخرێت. كورد نوێنەرایەتیی بەشێكی زۆر لە پێكهاتەی كۆمەڵایەتی و سیاسیی ئەو وڵاتانە دەكات، ویستی تایبەتی هەیە بۆ خۆبەڕێوەبرن و سەربەخۆیی. بۆ ئیسرائیل، كورد دەتوانێ هاوپەیمانێكی ستراتیجی بێت لە چوارچێوەی پڕۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێدا، بەو پێیەی كورد زۆر ئامانجی هاوبەشی لەگەڵ ئیسرائیل هەن، وەك ڕووبەڕووبوونەوەی نفووزی ئێران و ڕاگرتنی فراوانبوونی میلیشیاكانی شیعە لە ناوچەكەدا و خەونی توركەكان لە زیندووكردنەوەی ئیمپراتۆری عوسمانی.
لە عێراقدا كورد توانیویەتی هەرێمێكی فیدراڵ لە 1991ـەوە دابمەزرێنێت و لە دوای ڕووخانی ڕژێمی سەدام لە 2003، بەهێزتری بكات. ئەم هەرێمە بە هاوپەیمانێكی نافەرمی وڵاتانی رۆژئاوا دادەنرێت كە لە زۆر بواردا پێوەندیی دیپلۆماسی و ئابوورییان لەگەڵدا هەیە، هەرچەندە لە ناوەڕاستی عێراق حكوومەت بە هیچ شێوەیەك دان بەم هەرێمەدا نانێت.
لە سووریا كورد توانی "رۆژئاڤا" لە باكوری ڕۆژهەڵاتی ئەو وڵاتە دابمەزرێنێت، پڕۆژەیەكی سیاسییە و ڕەنگدانەوەی خواستی خۆیان بۆ خۆبەڕێوەبەری لە چوارچێوەی سووریادایە. لەو ناوچانەدا كورد ڕۆڵێكی گرنگی هەبوو لە ڕووبەڕووبوونەوەی داعش، هێزێكی سەرەكی لە هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی بە سەرۆكایەتیی ئەمەریكا، پێكهێنا. پاڵپشتیی ئیسرائیل بۆ كورد لە سووریا و عێراق ڕەنگە یارمەتیدەر بێت بۆ بەهێزكردنی دەسەڵاتیان لە ناوچەكە، بەڵام لە هەمانكاتدا بەرەوڕووی گرژیی زیاتریان دەكاتەوە لەگەڵ توركیا، كە زۆر لە گرووپە كوردییەكان بە (رێكخراوی تیرۆریستی) دەزانێت.
لەگەڵ پەرەسەندنی ڕێككەوتنەكانی ئەبراهام، ڕەنگە كورد ئەم گۆڕانكارییانە وەك دەرفەتێك بۆ سەربەخۆیی ببینێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ڕووبەڕووی كۆسپی بەرچاو دەبنەوە. سەرەڕای ئەگەری هاوپەیمانییان لەگەڵ ئیسرائیل، ئەم هاوكارییە دەتوانێت ببێتە هۆی گرژی لەگەڵ دراوسێكانیان وەك توركیا و ئێران كە كورد وەك هەڕەشەیەك بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی خۆیان دەزانن. هەروەها زۆر لە حكوومەتە عەرەبییەكان هێشتا ڕەتی دەكەنەوە ددان بە مافەكانی كورددا بنێن لە هەندێك وڵاتدا، ئەمەبش كورد دەخاتە دۆخێكی سەختەوە لە نێوان هاوپەیمانییە نوێیەكان و دوژمنە تەقلیدییەكانیاندا.
دواجار ئایندەی كورد لە پڕۆژەی نوێی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، وابەستەی زۆر فاكتەرە كە گرنگترینیان هاوسەنگی سیاسیی ناوچەكە و هەڵوێستە نێودەوڵەتییەكانە. ڕەنگە ئیسرائیل لە بەرانبەر ئاستەنگە هاوبەشەكاندا، وەك هاوپەیمانی ستراتیجی كورد بەردەوام بێت، بەڵام ئەم پاڵپشتییە ڕەنگە ڕووبەڕووی بەرخۆدانی زلهێزە ناوچەییەكان ببێتەوە. ڕەنگە كورد لە عێراق و سووریا لەم گۆڕانكارییەدا دەرفەتێك بۆ بەهێزكردنی پێگەی سیاسیی خۆیان بدۆزنەوە، بەڵام هاوكات ڕەنگە ناچار بێت لە یارییەكی ئاڵۆزی نێوان زلهێزە نێودەوڵەتی و ناوچەییەكاندا مانۆڕ بكات.
لە خوارەوە دابەشكردنێكی فراوانتر لە دیارترین تیۆرییەكانی پێوەست بە چەمكی (ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ) و ڕەهەندەكانیان دەخەینەڕوو:
1- تیۆری بێرنارد لویس (وێناكردنی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست)
• ناوەڕۆك:
لویس پێشنیاری دابەشكردنی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكات بۆ دەوڵەتی بچووكتر لەسەر بنەمای ناسنامەی نەتەوەیی و تایفی، نەك ئەو سنوورە سیاسییانەی ئێستە كە لەلایەن زلهێزە كۆلۆنیالیزمەكانەوە كێشراون.
• دابەشكردنی عێراق بۆ سێ هەرێم (سوننە، شیعە، كوردی).
• دابەشكردنی سووریا و لبنان لەسەر بنەمای تایفی.
• دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی كە لە سەرانسەری توركیا، ئێران، عێراق و سووریادا درێژ دەبێتەوە.
• ئامانجە ڕاگەیەنراوەكان: گەیشتن بە سەقامگیری لە ناوچەكەدا لە ڕێگەی "یەكسانی نەتەوەیی و تائیفی".
• ڕەخنە:
ئەم پرۆژەیە وەك پلانێك سەیر دەكرێت كە ئامانج لێی پارچە پارچەكردنی ناوچەكە و لاوازكردنی وڵاتە گەورەكانی تێدایە بۆ دەستەبەركردنی باڵادەستی ئیسرائیل و هەژموونی زلهێزەكانی ڕۆژئاوا.
2- پڕۆژەی ڕالف پیتێرز (نەخشەی خوێن)
• سەرچاوە: بابەتێك بە ناوی "سنوورەكانی خوێن” كە لە ساڵی 2006دا بڵاو كراوەتەوە.
• گریمانە:
پلانەكە لەسەر بنەمای دووبارە كێشانەوەی نەخشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە، بەگوێرەی دابەشبوونی نەتەوەیی و تایفی:
• دابەشكردنی عێراق بۆ سێ دەوڵەت: شیعە لە باشوور، سوننە لە ناوەند، كورد لە باكور.
• دابەشكردنی سعوودیە بۆ سێ هەرێم: دەوڵەتێكی پیرۆز بۆ ئیسلامییەكان، دەوڵەتێكی شیعە لە ڕۆژهەڵات و سعوودیەیەكی نوێ لە ناوەند.
• پێدانی دەوڵەتێكی سەربەخۆ بە كورد كە ناوچەكانی توركیا و ئێران و عێراق و سووریا لەخۆ بگرێت.
• داڕشتنەوەی سنوورەكانی ئێران و ئەفغانستان.
ئامانج:
دروستكردنی نەخشەیەكی نوێی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە ئەو هاوسەنگییە ئیتنیكی و تایفییە گوایە بەدی بهێنێت، بەڵام خزمەت بە بەرژەوەندیی زلهێزەكانی ڕۆژئاوا بكات.
3- تیۆری كۆندۆلیزا ڕایس (ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ – 2006)
• سەرچاوە: لێدوانەكانی كۆندۆلیزا ڕایس لە كاتی جەنگی لبنان (2006)
• گریمانە:
سەرنجی لەسەر داڕشتنەوەی سیستمی سیاسییە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بە پاڵپشتیكردنی دیموكراسی و چاكسازی سیاسی.
• گۆڕینی ڕژێمە دیكتاتۆرییەكان و بۆ حوكمڕانی دیموكراسی.
• قۆستنەوەی شەڕ و ململانێكان (وەك شەڕی لبنان) وەك ئامرازێك بۆ دووبارە كێشانەوەی دیمەنی سیاسی.
• ئامانجە ڕاگەیەنراوەكان:
پێشخستنی ئازادی و دیموكراسی وەك ئامرازێك بۆ گەیشتن بە سەقامگیری.
• ڕەخنە:
بە بیانووی بەردەوامیی دەستێوەردانی ڕۆژئاوا لە ناوچەكە و لاوازبوونی دەوڵەتانی ناوچەیی، دادەنرا.
4- تیۆری نیوكۆنسێرڤاتیڤ (پڕۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە)
• ناوەڕۆك:
ئەم تیۆرییە لە سەردەمی دەسەڵاتی جۆرج بووش سەرۆكی پێشووی ئەمەریكادا سەری هەڵدا، بە تایبەتی دوای ڕووداوەكانی 11ی ئەیلوول/سێپتەمبەر.
• هەڵگیرسانی شەڕ لە ژێر دروشمی "جەنگ دژی تیرۆر".
• لەشكركێشی بۆ سەر عێراق و ئەفغانستان لە چوارچێوەی پلانێك بۆ دووبارە داڕشتنەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
• بە ئامانجكردنی ئەو ڕژێمانەی ملكەچی نفووزی ئەمەریكا نین (وەك عێراق و سووریا و ئێران).
• ئامانجەكان:
دەستەبەركردنی هەژموونی ئەمەریكا بەسەر ناوچەكەدا بە بڵاوكردنەوەی دیموكراسی بە هێز و كۆنترۆڵكردنی سەرچاوە نەوتییەكان.
5- پڕۆژەی شیمۆن پێرێس (ئاشتی ئابووری)
• سەرچاوە: ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ لە نووسینی شیمۆن پێرێس (1993)
• گریمانە:
پێرێس دوای ڕێككەوتنەكانی ئۆسلۆ، دیدگەیەكی ئابووری بۆ ئاشتی لە ناوچەكە پێشنیار كرد.
• بەهێزكردنی هاوكارییە ئابوورییەكانی نێوان ئیسرائیل و وڵاتانی عەرەبی.
• پەرەپێدانی پڕۆژەی گەورەی ناوچەیی (ژێرخانی ئابووری، ئاو و وزە).
• گۆڕینی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ ناوەندێكی ئابووری جیهانی، بە هاوكاری زلهێزەكانی ڕۆژئاوا.
• ڕەخنە:
وەك پڕۆژەیەك بۆ بەهێزكردنی هەژموونی ئیسرائیل بەسەر ئابووری ناوچەكەوە سەیر دەكرا.
6- تیۆری سەرچاوە و وزە
• ناوەڕۆك:
ئەم تیۆرە چەمكی "ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ" بە ئامانجی ڕێكخستنەوەی ناوچەكە بەشێوەیەك دەبینێت، خزمەت بە كۆنترۆڵكردنی سەرچاوە سروشتییەكان (نەوت و گاز) بكات.
• دەستەبەركردنی ڕێگەكانی گواستنەوەی نەوت لە ڕێگەی ئەو ڕێڕەوانەی كەوتوونەتە ژێر كاریگەریی ڕۆژئاواوە.
• كۆنترۆڵكردنی سەرچاوەكانی وزە بە دابەشكردنی وڵاتانی گەورە (وەك عێراق و ئێران)
• ئاسانكاری بۆ دەستێوەردانی دەرەكی بە بیانووی سیاسی و ئابووری.
7- پڕۆژەی بایدن (فیدراڵیزمی عێراق)
• سەرچاوە: پێشنیارێك كە جۆ بایدن پێشكەشی كردووە كاتێك سیناتۆر بووە لە ساڵی 2006.
• گریمانە:
• بایدن پێشنیازی دابەشكردنی عێراق بۆ سێ هەرێمی فیدراڵی كردووە، شیعە، سوننە و كورد.
• ئامانجی ڕاگەیەنراو، كۆتاهێنانە بە ململانێ تایفییەكانی ناو عێراق.
• ڕەخنە:
پلانەكە وەك بەشێك لە پڕۆژەیەكی فراوانتر بۆ دابەشكردن و لاوازكردنی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەیر دەكرێت.
خاڵە هاوبەشەكانی نێوان تیۆرییەكان:
1-دابەشبوون لەسەر بنەمای نەتەوەیی و تایفی: زۆربەی تیۆرییەكان داوای دابەشكردنی دەوڵەتانی ئێستە دەكەن بۆ قەوارەی بچووك.
2-كۆنترۆڵكردنی سەرچاوەكان: گرنگی دەدات بە مسۆگەركردنی سەرچاوە ستراتیجییەكان بۆ بەرژەوەندی زلهێزەكانی ڕۆژئاوا.
3-لاوازكردنی زلهێزە گەورەكانی ناوچەكه وەك عێراق و ئێران و سووریا، بۆ مسۆگەركردنی باڵادەستی ئیسرائیل و زلهێزەكانی ڕۆژئاوا.
4- دەستێوەردانی دەرەكی: بە بازاڕكردنی ئەم پلانانە وەك ئامرازێك بۆ گەیشتن بە سەقامگیری و دیموكراسی، لە كاتێكدا ئامانجی ڕاستەقینە سەپاندنی هەژموونە.
ڕەخنەی گشتی:
• ئەم تیۆرییانە بە ئامرازی نوێی كۆلۆنیالیزم دادەنرێن كە ئامانجیان لەناوبردن و لاوازكردنی ناوچەكەیە.
• ڕووبەڕووی بەرخودانی بەرفراوانی ناوخۆیی گەلان و وڵاتانی ناوچەكە دەبێتەوە كە وەك هەڕەشەیەك بۆ سەر سەروەری و یەكگرتوویی خۆیانی دەیبینن.
ژێدەرەكان:
1.The New Middle East
by Shimon Peres
2.The Great War for Civilisation: The Conquest of the Middle East
by Robert Fisk
3.The Post-American Middle East: How the West Failed and China, Russia, and Iran Are Creating a New World Order
by Michael Doran
4.The New Middle East: The World After the Arab Spring
by Paul Danahar
5.The End of the Middle East
by Fawaz Gerges
6.The Middle East in Turmoil: Conflict, Revolution, and Change
by David Lesch