بەشی دووەم
ڕەشەكوژیی دەرسیم، بریتییە لە كوشتاری كوردە عەلەوییەكان لە ناوچەی دەرسیم، كە ئێستە پێی دەگوترێت پارێزگەی تونجەلی لە باكووری كوردستان، بە دەستی دەوڵەتی توركیاوە. ئەم كوشتارە لەلایەن دەوڵەتی توركیادا ئەنجام درا بە دوای شۆڕشی سەید ڕەزا لە حوزەیرانی ساڵی ١٩٣٧ هاتە ئاراوە. ئەم كۆمەڵكوژییە كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی ١٩٣٧-١٩٣٩، بووە هۆی كوژرانی ١٣ هەزار كەس لە هاووڵاتییانی شاری دێرسیم.
سەركوتكردنی شۆڕشی سەید ڕەزا و كۆمەڵكوژی دەرسیم
شۆڕشی سەید ڕەزا دەرسیمی، كە حەوت ساڵ بەدوای شۆڕشی كۆماری ئاگری هاتە ئاراوە. بە هاوئاهەنگی ڕێبەرانی كورد كە لە كورپیك لەگەڵ سەید ڕەزا چاوپێكەوتنیان ئەنجام دابوو شۆڕش دەستی پێ كرد. دەوڵەتی توركیا، هێزێكی لەدژی ئەوان لە ناوچەكانی ئەرزنگان، ئەرزرۆم، مەلاتیە و دیاربەكر دامەزراند. جەلال بایار سەرۆك وەزیرانی ئەو كاتی توركیا، عیسمەت پاشای بۆ سەركوتكردنی شۆڕشەكە دانا. ئەڕتەشی تورك لە سەرجەم چەكەكانی، دژی شۆڕشگێران كەڵك وەردەگرت. لەو كاتەدا ئاڵپدۆگان بۆ سەركوتی سەید ڕەزا هەڵبژێردرا. ئاڵپدۆگان دووجار شاری دەرسیم و ناوچەكانی دەوروبەری بۆردومان كرد، بە شێوەیەك، كە هاووڵاتییان بۆ چیاكان و ئەشكەوتەكان پەنایان دەبرد.
لە نموونەیەك‌دا بە فەرمانی ئاڵپدۆگان، یەكێك لە ئەشكەوتەكانی كوتوزیكداغ لە دۆڵی ئیسكۆرلا كە ٢٥٠٠ ژن و مناڵ و پیر لە هاووڵاتییە عەلەوییەكانی شاری دێرسیم پەنایان بۆ بردبوو، سەربازەكان ڕێگەكانی چوونە دەرەوەیان بە دینامیت تەقاندەوە و كەرەستەكانی ئاگركەرەوەیان بۆ ناو ئەشكەوتەكە هاوێشت و لە ئاكامدا سەرجەم هاووڵاتییانی ناو ئەشكەوتەكە بە زیندوویی سووتان و ژێرخاك كران.
لە سێدارەدانی سەرانی شۆڕشی سەید ڕەزا
لە ڕۆژی ٥ی ئەیلوولی ١٩٣٧ ڕێبەرانی شۆڕش گیران و سەید ڕەزا، لەگەڵ دوو كوڕ و چەند كەس لە ڕێبەرانی شۆڕش لەسێدارە دران.
داوای لێبوردنی ئەردوغان بەرامبەر بە كوشتارەكە
ڕۆژی چوارشەم ڕێككەوتی ٢٣ی تشرینی دووەمی ٢٠١١، ڕەجەب تەییب ئەردۆغان، سەرۆك وەزیرانی توركیا، بە ناوی دەوڵەتی توركیاوە داوای لێبوردنی كرد بەرامبەر بە كۆمەڵكوژییەكانی نێوان ساڵانی ١٩٣٧ تا ١٩٣٩ی شاری دێرسیم. ئەردۆغان "كۆمەڵكوژیی دەرسیم"ی وەك "تراژیدیترین ڕووداوی مێژووی نزیكی توركیا" ناساند.
راپەڕینی دەرسیم:
ساڵی 1934 لە توركیا یاسایەك دەرچووە بە ناوی یاسای (سەرلەنوێ نیشتەجێكردنەوە)، ئەویش بە مەبەستی سەرلەنوێ گرتنەخۆ و نیشتەجێكردن و دابەشكردنی كەمینە نەتەوەكانی ناو توركیا، لەوانە كورد، تا بە ئاسانی لە ناو بۆتەی توركدا بیان توێنێتەوە، لە كاتی پێوستدا لەژێر كۆنترۆڵیان دەرنەچن، "ئەم سیاسەتەش دەوڵەتی عێراق لە ساڵی 1978 جێبەجێی كرد، بەراگوستنی هەموو گوندە سەر سنووریەكان نیوان توركیا و عێراق و ئێران، وەك هەنگاوێكی تر بۆ بە عەرەبكردنی كوردستان و تواندنەوەی كورد لەبۆتەی عەرەبدا، هەروەك لە سنووری خوارەوەی كوردستان لە ساڵەكانی 1963وە دەستی بە تەعریب كردبوو بەتایبەت ناوچە نەوتییەكان نزیك كەركووك و خانەقی و عەین زالە."
دواتر دەوڵەتی تورك لە ساڵی 1935دا دەستی كرد بە كۆچی زۆرەملێ دانیشتوان و ڕاگواستنیان، تا هاوسەنگییەك ئەنجام بدات، كە بگونجێ لەگەڵ سیاسەتی بە تورككردندا، كوردەكان بگوازێتەوە ناو زۆرینەی تورك و وردە وردە بیان توێنێتەوە لە خوێندنگە توركییەكاندا بخوێنن و زمانی دایكیان لە بیر بكەن، دەوڵەتی تورك پاش گۆڕینی ناوی دەرسیم بۆ "تونجەلی" دەستی كرد بە جێبەجێكردنی پلانەكەی "تونجەلی بە واتەی دەستی پۆڵایین" دێت بە زمانی توركی، واتە بە دەستی پۆلاین دەدەین لەوانەی، كە دژ بە سیاسەتی ڕاگواستن و بە تورككردن دەوەستنەوە.
كوردان لە دەرسیم بەم ڕاگواستنە ناڕازی بوون، بۆیە ناڕەزایی نامەیەكیان لە كانوونی دووەمی ساڵی ١٩٣٧ بۆ حاكمی ناوچەكە نارد، بەڵام لەبری وەڵام و چارەسەر، نامەبەرەكانیان گیرت و كوشتیانن، ئیتر ڕاپەڕینی خەڵك دەستی پێ كرد دژ بە كردەوەكانی دەوڵەتی تورك لە چەندین شوێن كەمین و شەڕی چەكداری ڕووی دا دژ بە هێزەكانی توركیا، تێكهەڵچوون و شەڕ بەردەوامی هەبوو، توركیا زیاتر لە 25 هەزار سەرباز و چەكداری كۆكردەوە لە ناوچەی دەرسیم بڵاوی كردنەوە. بە مەبەستی سەركووتی ڕاپەڕینەكە، لە هەر شوێنێك بەرگری هەبووایە دەوڵەتی تورك بە فڕۆكە و تۆپ بۆمبارانی دەكردن، و گوند و شارەكانیان وێران دەكرد، خەڵكی مەدەنی ناوچەكەیان كۆمەڵكوژ دەكرد، لە هێندێ شوێنی دوورە شەڕ خەڵكەكەیان بە زۆر ڕادەگواست بۆ شوێنی تر و توركیان لەجێی نیشتەجێ دەكرد، راپەڕینەكە تا كۆتایی مانگی تشرینی دووەمی ساڵی 1938 بەردەوامی هەبوو.
بە پێی بەڵگەنامەیەك كە لە ئەرشیڤی سەرۆكایەتیی وەزیرانی توركیادا، دەست كەوتووە باس لە درێژكردنەوەی سەركوت و كۆمەڵكوژی دەرسیم دەكات، بەنهێنی، ئەمە لەكاتێكدا بووە كەسێكی كورد بە ناوی "عەلی دۆغان" تەمەن 83 ساڵ سكاڵای تۆمار كردووە دژی دەوڵەتی ئەوكاتەی، كە كۆمەڵكوژی دەرسیمی ئەنجام داوە، 20 كەس لە خێزان و بنەماڵەكەیان كۆمەڵكوژ كراون، پارێزەرەكەی باس لەو بەڵگەنامە دەكات و دەلێ "كۆمەڵكوژی دەرسیم لە 4/5/1937 دەستی پێ كردوە و لە 2/8/1939 دا كۆتایی هاتووە، هەرچەند بە ئاشكرا لە ساڵی 1938 كۆتایان پێ هێناوە، بەڵام بە نهێنی ئەو بڕارەیان درێژ كراوەتەوە بۆ ساڵی 1939، هێرشەكان و كۆمەڵكوژیەكان بەسەركردایەتی جەنەڕاڵیكی تورك بە ناوی "عەبدوڵا ئاڵپدۆغان" بووە، هەموو جۆرە چەكێكی بەكار هێناوە دژ بەخەڵكی دەرسیم، تەنانەت بۆ یەكەمجار چەكی كیمیایی بەكار هاتووە دژی كورد لە دەرسیم بووە، كە بووەتە هۆی كوشتنی 13806 كەس لەو كۆمەڵكوژیەدا.
كوشتن بە شمشێر و خەنجەر و گولە و فڕۆكە و تۆپ، سووتاندنی ماڵان لەگەڵ دانیشتوانەكاندا، دیمەنە تراژیدیەكانی شاری دەرسیم بووە، كە سەربازانی سوپای تورك شانازیان پێوە كردووە.
كۆمەڵكوژی خەڵكی مەدەنی و بەكارهێنانی چەكی قەدەغەكراوی كیمیایی لە دەرسیم، تاوانی جەنگە، تاوانێكە دژ بەمرۆڤایەتی و تاوانی جینۆسایدە.
بەشی سێیەم