چالاكانی ژن تا پارە هەبوو لەسەر شەقام بوون كە نەما سەر بەهەوێ شوویان كرد

لە كاتێكدا حكوومەت بڕیاری داوە بكوژی ژن لێبووردنی گشتی نەیانگرێتەوە، بەڵام ئەوەش نەبووەتە رێگر لە بەردەوامی دیاردەی ژنكوشتن لە كوردستان، ئەگەرچی چەندان دامەزراوەی داكۆكی هەن، كەچی دۆخەكە ئەوەندە تەشەنەی كردووە كوژرانی ژن بۆ لایك كۆكردنەوە بەكار دەهێنرێت. بڕیاردەری لیژنەی داكۆكی لە مافی ژنان دەڵێ "تا پارە هەبوو رێكخراوەكان هەمیشە لەسەر شەقام بوون".

كوردستان كە ناوچەیەكی راگوزەرە لە نێوان كولتووری پیاوسالاری بۆ مرۆڤسالاری، هێشتا ژن بە بیانووی شەرەف دەكوژرێ، ئەگەرچی بە یاسا رێگری لێ كراوە و بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ژنان و شەڵتەری داڵدەدان و ئەنجوومەنی باڵای كاروباری خانمان و لیژنەی داكۆكی لە مافەكانی ژنان لە پەرلەمان و سەدان رێكخراوی تایبمەند هەیە، بەڵام ژن كوشتن بەردەوامە.

دوای كوژرانی هەر ژنێك چالاكان سۆشیال میدیا پڕ دەكەن لە دروشمی بەرگری لە مافەكانی ژن، دوایەمینیان ئەو ژنە بوو رۆژی 17ی ئەم مانگە لەسەر رێی هەولێر- بێستانە لەلایەن براكەیەوە كوژرا، بەڵام دوای چەند رۆژێك بێدەنگی لێ كرا و سپێردرا بە كوشتنی ژنێكی تر و هیچ رێكخراوێك نەهاتە سەر شەقام. بڕیاردەری لیژنەی داكۆكی لە مافەكانی ژنان دەڵێ، تا 2013 كە پارە زۆر بوو، رێكخراوەكانی ژنان هەمیشە قاچێكیان لەسەر شەقام بوو، ئێستە پارە نەماوە ئەوانیش بێدەنگن.

بەڵام ئەمەل جەلال بەڕێوەبەری گشتی لە ئەنجوومەنی باڵای خانمان پێی وایە كە كوشتنی ژنان تەنیا پێوەندی بە رێكخراوەكانی ژنانەوە نییە، بەڵكو بەگوتەی ئەو "پێوەندی بە رەهەندی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی هەیە كە ژینگەی كۆمەڵایەتی شێواندووە و كاریگەری نەرێنیی كردووەتە سەر بارودۆخی ژن و خێزان".

ئەنجوومەنی خانمان كە كاری داڕشتنی ستراتیجە بۆ بەرگری لە مافی ژن، ساڵانە پلانەكانی رادەگەیەنێت، بەڵام وەك ئەمەل جەلال دەڵێ حكوومەتیش كۆمەڵێك دامەزراوەی هەیە و هەنگاوی گەورەش نراوە، بەڵام رایشی دەگەیەنێت كە "ئەو پرسە پێویستی بە كاری هەرەوەزی هەیە و دەبێت پەرلەمان چاودێر بێت بەسەر جێبەجێكردنی یاساكانەوە كە بەهاكەی لە جێبەجێكردندایە، چونكە هەر فەلسەفە و یاسایەك ئەگەر نەبێت بە كولتوور، ئەوا بەهای نابێت".

ئەمەل ئاماژەی بەوەیش دا كە كاری هەرەوەزی هەیە، بەڵام هەر خۆی ئەوە دەدركێنێ كە "لاوازە و نەبووە بە ستراتیج". دووپاتیشی كردەوە كە هەر دامەزراوەیەك بە جۆرێك كار دەكات و ئاگاداری كاری ئەوانی تر نییە، هەروەها خاڵێكی گرنگ ئەوەیە پرسی ژن لای حزبە سیاسییەكان نەبووەتە كاری یەكەمینیان، بەڵكو لە بانگەشەی هەڵبژاردن بینیمان سووكایەتی بە ژن كرا. جگە لەمە، میدیا زیاتر لەسەر رووداوەكان قسە دەكات نەك چارەسەری كێشەكان".

بەپێی ئاماری بەڕێوەبەرایەتی گشتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ژنان، لە ماوەی سێ مانگی یەكەمی ئەمساڵ، لە كوردستان 10 حاڵەتی كوشتنی ژن تۆمار كراوە، 26 حاڵەتی خۆكوشتن، 39 حاڵەتی سووتان، 41 حاڵەتی خۆسووتاندن، 31 حاڵەتی سێكس و هەزار و 958 سكاڵاش تۆمار كراون.

فێنك شەفیق حاجی چالاكی مافەكانی ژنان ئەوە دەخاتە ڕوو كە هۆكار زۆرن وای كردووە ژنان بە بەردەوام دەكوژرێن، دیارترینیان بەگوتەی ئەو "لایەنی عەشایەرییە و هەمیشە چاوی كۆمەڵگەیش بەوە دەبەسترێت ئەو ژنەی كوژراوە لەسەر شەرەف بووە".

فێنك باس لەوە دەكات كە سوڵحی عەشایەری یەكێكە لە هۆكارەكانی رەوایەتیدان و بەردەوامی كوژرانی ژن. جگە لەمە لاوازیی یاساكان كە زۆرجار بكوژ بۆ ماوەی شەش مانگ ناگیرێت، هۆیەكی كاریگەرە. بۆ "وشە" زیاتر گوتی "یەكێك لە هۆكارەكان نەبوونی چاودێرییە لەلایەن رێكخراوەكان و پەرلەمان، چونكە لەسەر كاغەز هەموو شتێك باشە، بەڵام لە جێبەجێكردندا دۆخەكە خراپ و پێچەوانەیە".

ئەو چالاكە تەنگژەی دارایی بە یەكێكی تر لە هۆكارەكان دادەنێت كە هەموو لایەكی خاو كردووەتەوە لە راپەڕاندنی ئەركی سەرشانیان بە رێكخراوەكانی داكۆكیكار لە مافی ژنیشەوە. بە بڕوای فێنك، "دیوێكی تری ئەو تەنگژەیە هۆی زۆرتربوونی كێشەی خێزانییە كە كوشتنی ژنانیش یەكێكە لە دەرئەنجامەكانی كێشەكانی خێزانی".

لەبارەی ئەو رەخنانەی لە رێكخراوەكانی ژنان دەگیرێت، فێنك شەفیق ئەوە رادەگەیەنێت كە "ژنان ناتوانن هیچ بكەن ئەگەر پیاوان پشتگیری لێ نەكەن، دەبێت 75 پیاو بێنە سەر شەقام تا 25 ژنیش بێن، چونكە هێشتا كۆمەڵگەی كوردی پیاوسالارییە و دوابڕیار لە دەست پیاودایە.

"لە كوشتنی هەموو ژنەكاندا حەڵقەیەك هەیە كە ونە، ئەویش ئەوەیە كێ هانی ئەو پیاوەی داوە ژنەكە بكوژێت، دەبێت لەوە تێبگەین تا چارەسەری كێشەكە بكرێت" فێنك وای گوت.

لیژنەی داكۆكی لە مافی ژن لە خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستاندا لە كۆی 950 كۆبوونەوەی سەرجەم لیژنەكان، 58 چالاكی هەبووە بە بەیاننامە و سەردان و پێشوازی لە شاند و كۆبوونەوەی لیژنەكە خۆی، دیارترین كارێكیان ئامادەكردنی راپۆرت بووە لەسەر ژنانی ئێزیدی و دوو پڕۆژە كە نەبوونەتە یاسا.

لەم خولەی پەرلەمان لە كۆی 17 فراكسیۆن و 111 ئەندامی پەرلەمانن، 32 ئەندامیان ژنن كە بەشی زۆریان بە كۆتای 25% بوونەتە پەرلەمانتار، كەچی لیژنەكە كەمترین ئەندامی هەیە كە تەنیا حەوت پەرلەمانتارن و دووانیان پیاون، یەكێك لەو دووانەش دەستی لەكاری پەرلەمانتاری كێشاوەتەوە و ئێستە بووە بە ئەندامی پەرلەمانی عێراق.

لەبارەی ئەو رەخنەیەی لە لیژنەی داكۆكیكردن لە مافەكانی ژنان دەگیرێت بەوەی نەیتوانیوە ببێتە ئەو چەترەی رێكخراوەكان و لایەنە پێوەندارەكان كۆ بكاتەوە و داكۆكی لە ژن بكات. حەیات مەجید بڕیاردەری لیژنەكە بۆ "وشە" دەڵێ "لیژنەكە دەیان سیمیناری كردووە بۆ هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگە، ئەوەیشی پێی وایە لیژنەكە چالاك نییە، بە ویژدانەوە قسە ناكات".

حەیات لەبارەی هەڵوەشاندنەوەی لیژنەكە بۆ "وشە" دەڵێ، ئەمە مانای ناچالاكی نییە، بەڵكو لەبەر نزیكی كاروباری لیژنەكە لەگەڵ لیژنەكانی تر، رەخنەی ئەوەش لە ژنانی پەرلەمانتار دەگرێت كە نەبوونەتە ئەندامی لیژنەكە بەڵكو ژن هەبووە بە كۆتا هاتووەتە پەرلەمان، كەچی دەنگی نەدا كە 30%ی لیژنەی نووسینەوەی دەستوور ژنان بن. گوتی "ئەو ژنانەی دێنە پەرلەمان هەموویان باوەڕیان بە داكۆكیكردن نییە لە مافی ژنان، ئەگەرچی لە بانگەشەی هەڵبژاردن خۆیان بە داكۆكیكاری مافەكانی ژن دەناسێنن، بۆیە پێویستە دەنگدەر هۆشیار بن كە دەنگ بە كام ژن دەدەن، چونكە دۆسیەی كوشتنی ژنان دۆسیەیەكی كراوەیە".

بڕیاردەری لیژنەی داكۆكی لە مافەكانی ژنان رەخنەی ئەوە لە رێكخراوەكانی ژنان دەگرێت كە تا 2013 كە پارە "رژا" بوو، هەموویان لەسەر شەقام بوون، ئێستە پارە نییە ئەوانیش ناویان نییە. بەگوتەی حەیات "دەركەوت هەموویان خەریكی بازرگانین بە مافی ژنان تا ببن بە پەرلەمانتار، تەنانەت هەیانبوو سەربەهەوێ شووی كردووە، بەڵام هەندێك رێكخراو كاری كردووە و كاریگەریشی هەبووە لەسەر حكوومەت و 25%ی كۆتای ژنان بەرهەمی ئەو رێكخراوانەیە".

ئەوەشی خستەڕوو، كێشەی ژن لە هوتێلی چوار و پێنج ئەستێرە چارەسەر ناكرێت كە هەندێك لە رێكخراوەكان یەكتری داوەت دەكەن بۆ نانخواردن و وێنەگرتن، بەڵكو دەبێت بچنە شارۆكە و شارەدێیەكان و خەڵك هۆشیار بكەنەوە. ئاماژەی دا "یەكێك لە كارە هەرە گرنگەكانی لیژنەكە رێگریكردن بوو لە ئازادكردنی بكوژی ژنان لە لێبوردنی گشتی، هەرچەندە گوشاری زۆر هەبوو".

بەڵام ئەمەل جەلال ئەوە رەت دەكاتەوە كە رێكخراوەكانی مافی ژن بازرگانی بە ژنانەوە بكەن و بۆ "وشە" گوتی، "هیچ هەنگاوێك بێ لایەنی دارایی بەڕێوە ناچێت، بۆیە لەمەدا حكوومەتی هەرێم كەمتەرخەمە، لەسەر ئاستی دنیایش نەتەوە یەكگرتووەكان كەمتەرخەمی هەیە، چونكە پرسی ژن و منداڵ پرسێكی نیشتمانییە نەك رێكخراوێك. كەواتە پێویستی بە لایەنی دارایی هەیە".

وشە/ هەولێر- فەرمان سادق