عێراق دەبێتە سەنتەری فرۆشتنی چەك بە توركیا و ئێران و وڵاتانی ناوچەكە، لەمەیش مەترسیدارتر بازرگانەكانی جیاوازی لەنێوان دۆست و دوژمنی وڵاتەكەیان ناكەن و قازانجی زۆر لە سەرووی هەموو شتێكەوە دەبینن.
شارەزا و تایبەتمەندان لە كاروباری گرووپە چەكدارەكان پێان وایە حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق شكستی هێناوە لە جێبەجێكردنی پلانی كۆنتڕۆڵكردنی چەك بە دەست دەوڵەت، بە تایبەت دژ بە میلیشیا شیعەكان، كۆكن لەسەر ئەوەی كۆنتڕۆڵكردنی چەك تەنیا بە كەمكردنەوەی ژمارەی چەكدارانی میلیشیا شیعەكان دەبێت بۆ نیوە، ئەمە لە كاتێكدایە موقتەدا سەدر سەركردەی رەوتی سەدر، داوای لە وەزارەتی ناوخۆ كرد كە شاری سەدر لە چەك پاك بكەنەوە و بیگێڕنەوە بۆ دەوڵەت، چاودێرانیش پێیان وایە داواكەی سەدر موزایەدەی سیاسییە و نە حكوومەتی عێراق و نە وەزارەتی ناوخۆ ناتوانن میلیشیا چەكدارەكان چەك بكەن.
هشام ئەلهاشمی، شارەزای ستراتیژی لە كاروباری گرووپە چەكدارەكان دەڵێ، حكوومەتی عێراق رووبەڕووی كێشەیەكی راستەقینە لە بارەی بڵاوبوونەوەی چەك بووەتەوە، سەرۆك وەزیرانیش دەستەوەستانە و ناتوانێت هیچ بكات.
هاشمی كە قسەی بۆ "
عەرەب" كردووە، ئاشكرای دەكات لە پارێزگای عەمارە و دامێنی چیای حەمرین و خانەقین و چەندان ناوچەی تر، جێگەی ناسراون لای عێراقییەكان كە شوێنی فرۆشتنی چەكی سووك و مامناوەند و قورسە، تەنانەت لە چوارچێوەی بەغدای پایتەختیش جێگەی تایبەتیان هەیە كە بازرگانان چەكی لێ دەفرۆشن وەك شاری سەدر كە زۆر نزیكە لە وەزارەتی ناوخۆ، لە شاری شوعلە و تاجی و گەڕەكی شەعب و ئەمین و چەندان ناوچەی تریش، بازرگانان بە ئاشكرا چەك دەفرۆشن.
"بازرگانان لەگەڵ هەموو كەسێك مامەڵە دەكەن، بەلایانەوە گرنگ نییە كڕیارەكە عێراقییە یان بیانی، دۆستە یان دوژمن و چەكەكە رووبەڕووی ئەو وڵاتە دەكاتەوە، ئەوەی لایان گرنگە دەستخستنی زۆرترین قازانجە". هشام وادەڵێت، ئەوەیشی خستە ڕوو كە فرۆشتنی چەك بووەتە دیاردە و هەموو ماڵێك چەكی لێیە و بە ئاشكرا بازرگانیشی پێوە دەكرێت، دوای نەمانی داعش، بڕ و جۆری ئەو چەكەی لە بازاڕ دەخرێتەڕوو زۆر زیاتر بووە، تەنانەت چەكی زۆر نوێ لە بازاڕەكاندا هەن.
روونی كردەوە ئەوەی لە عێراق روودەدات بە كورتی شكستی حكوومەتە كە ناتوانێت كۆنتڕۆڵی دیاردەی چەك بكات، بە پێچەوانەوە كۆگاكانی چەك روویان لە زیادبوون كردووە.
بوونی چەكێكی زۆر وای كردووە نرخیشیان دابەزێت بە بەراورد بەو نرخەی لە دنیا و لە وڵاتانی دراوسێ دەفرۆشێن، لە بەرانبەردا نرخی پێداویستییەكانی تر رۆژ دوای رۆژ بەرزتر دەبێتەوە، ئەمەیش ئەوە پشتڕاست دەكاتەوە كە عێراق بە شەڕێكی قورس و چڕدا تێپەڕیوە كە ئێران پشتگیری لە بەردەوامیی ئەو بازرگانییە دەكات بۆ ئەوەی هەژموونی خۆی بەسەر بڕیاری سیاسی عێراقدا بسەپێنێت.
هاشمی ئاشكرای دەكات كە دەزگا تەناهییەكانی عێراقی دەڵێن مانگانە 25 بۆ 30 تۆن سیفۆڕ هاوردە دەكرێت كە بەكار دەهێنرێت بۆ دروستكردنی بۆمب و تەقەمەنی، گوتی "حكوومەت خۆی وا دەڵێت، كەواتە ئەمە بەڵگەی ئەوەیە ژمارەكە دوو هێند و زۆریش زیاترە".
چەكی میلیشیا ئێرانییەكان
ئەكرەم مەشهەدانی، شارەزا لە كاروباری تەناهی و یاسایی كە پێشتر عەمیدی كۆلیژی پۆلیس و بەڕێوەبەری توێژینەوە بوو لە بەڕێوەبەرایەتی گشتیی پۆلیس، دەڵێ ئەو چەكەی لە شەقامی عێراقی كڕین و فرۆشتنی پێ دەكرێت لەگەڵ ئەوەی كە میلیشیا ئێرانییەكان بەكاری دێنن یان بەدەستی عەشایەرەكانە لە باشووری عێراق، چەكی سووك و مامناوەندە.
ئاشكرای دەكات، سەرچاوەی ئەو چەكانە لایەنە سیاسییەكان و تایفییەكانن كە چەك دەدەن بەو میلیشیایانە یان دەیدەن بە هێزە تەناهییەكان، تەنانەت دەیدەن بە عەشایەرەكانیش، هەر هەموویشی بۆ مەبەستی سیاسییە، گوتی "بەشی زۆری چەكدارە میلیشیاكان هەمان كات پۆلیسن یان ئاسایش یانیش لە سوپای عێراقن، بۆیە كۆنتڕۆڵكردنی دەكرێت لە رێگای دانانی سزای زۆر توند بێت بەسەر بازرگانیكردن بە چەك، هەروەها هەڵمەتەكانی دەستگرتن بەسەر چەك زیاد بكرێن، بەتایبەت ئەو چەكەی بەدەست میلیشیاكانەوەیە".
لیوا هاشم سامەڕایی، شیكاری سەربازی و ستراتیژی پێی وایە هەڵوەشاندنەوەی یاسای حەشدی شەعبی و سەپاندنی دەسەڵات بەهێز، هەروەها رێكخستنەوەی سوپا لەسەر بنەمای نیشتمانی دوور لە هەژموونی حزبەكان بەسەری، رێگایەكی باش دەبێت بۆ كۆنتڕۆڵكردنی چەك لە عێراق.
سامەڕایی روونی دەكاتەوە كە میلیشیا شیعەكان نوێترین جۆری چەكی مامناوەند و قورسیان بەدەست كەوتووە لە رێگای دەستگرتن بەسەر هەندێك لە كۆگاكانی چەكی حكوومەت و چەكی پاشماوەی داعش، ئەمەیش وای كردووە بتوانن ببن بە هەڕەشە بەسەر دۆخی تەناهی و ئاشتەوایی كۆمەڵایەتی خەڵك.
كۆنتڕۆڵكردنی چەك
ناجی حەرج، بەڕێوەبەری ناوەندی ژنێڤی نێودەوڵەتی بۆ دادگەری دەڵێ حكوومەت بەرانبەر بە یاسای نێودەوڵەتی مافەكانی مرۆڤ بەرپرسە لە پاراستنی گیانی هاووڵاتییانی لەسەر خاكەكەی، هیچ حكوومەتێكیش ناتوانێت ئەمە ئەنجام بدات تا ئەوكاتەی یاسا سەروەر نەكات و دامەزراوەكانی دەوڵەت بەهێز نەكات.
زیاتر گوتی، "بەپێی ئەو راپۆرتانەی بەدەست ئێمە دەگات، دەری دەخات لە عێراق چەك زۆر بڵاوە و حكوومەت دەسەڵاتی بەسەردا ناشكێت و ململانێ عەشایەرییەكان هەر بە چەك چارەسەر دەكرێن، ئەمەیش نیشانەی ئەوەیە حكوومەت شكستی هێناوە لە بەجێگەیاندنی ئەركی دەستووری و یاسایی سەر شانی".
پڕۆفیسۆر قەحتان دوری، ئەندامی دامەزاروەی كۆڕبەندنی عێراقی بۆ بژارە و بەتواناكان دەڵێ، یەكەم هەنگاوی چارەسەری كۆنتڕۆڵكردنی چەك لە شەقامەكان ئەوەیە كە حكوومەت یاسا جێبەجێ بكات ئەگەر پێویستی بە بەكارهێنانی هێزیش هەبێت تا متمانەی هاووڵاتییان بە دەسەڵات بگەڕێتەوە، جگە لەمە دەبێت چەك تەنیا بە هێزەكانی سەر بە دەوڵەت بن نەك حزب و میلیشیای چەكداری.
زیاتر گوتی، "هەنگاوی مامناوەند، دەبێت حكوومەت هەڵمەتی هۆشیاری لە رێگەی وەزارەتی پەروەردە و راگەیاندن و وەزارەتی ئەوقاف بڵاو بكاتەوە كە هاووڵاتییان ئەو چەكانەی لە ماڵەكانیاندا هەڵیان گرتووە بۆ پارێزگاریكردن لە خۆیان، بەرانبەر بە دەستكەوتێكی دارایی بیگەڕێننەوە بۆ حكوومەت، بەمەیش دەتوانرێت پلانی كۆنتڕۆڵكردنی چەك ئەنجام بدرێت".