ئەو پێنج دۆزینەوەی ژیانی مرۆڤیان گۆڕی

لە تشرینی یەكەمی 2018 هەردوو زانای ئەمەریكایی جیمس ئەلیسۆن و ژاپۆنی تۆسكۆ هۆنیۆ بە هاوبەشی بوونە خاوەن خەڵاتی نۆبڵ لە بورای پزیشكی، ئەوەیش بەهۆی ئەو پێشكەوتنەی لە توێژینەوەكانی تایبەت بە چارەسەركردنی نەخۆشی شێرپەنجە بەدەستیان هێنا كە بكوژی ملیۆنان كەسە لە سەرانسەری دنیا.

ئەو دۆزینەوە لە زنجیرەیەك دەستكەوت بۆ مرۆڤ لە رێگەی ئاسانكردنی شێوازی ژیانیان و سەركەوتن بەسەر سەختییەكانی رووبەڕوویان دەبێتەوە و ژیانیان بەو شێوەی ئێستە هەی گەیاندووە. لە خوارەوە پێنج دۆزینەوەی مرۆڤ باس دەكەین كە توانیان ژیانی مرۆڤایەتی بەرەو باشتر بگۆڕن و بوونە سەرەتایەك بۆ دەستكەوت و دۆزینەوەی گەورەتر ئەوانیش بریتین لە:

دۆزینەوەی ئاگر رێڕەوی ژیانی مرۆڤی لەسەر زەوی گۆڕی، چارلس داروین زانای ژیانزانی پەرەپێدان لە كتێبی "رەچەڵەكی جۆرەكان" وای دەبینێت كە ئاگر و زمان دوو بزوێنەری سەرەكی و یەكەمین بوون لە پەرەسەندنی مرۆڤدا، چونكە بە بوونی ئاگر مرۆڤ توانی خۆی گەرم بكاتەوە و خۆراكی كالۆری بەرزیشی دەست كەوت كە بوونە پاڵپشت بۆ پەرەسەندنی مێشكی مرۆڤ، ئەوەیش دوای ئەوەی بۆ چەند سەتەیەك تەنیا لەسەر میوە ژیانی بەسەر برد كە ئەو بڕە وزەی نەدەدا كە لەشی پێویستی پێیەتی بۆ گەشەكردن كاتێك مێشك پێنجیەكی ئەو وزە دەبات كە لە لەش بەرهەم دێت. 

هاوكات ریچارد ورانگام زانای بایۆلۆجی لە زانكۆی هارڤارد دووپاتی دەكاتەوە كە كوڵاندی چێشت دوای دۆزینەوەی ئاگر یەكەم هۆكاری پەرەسەندنی مێشكی مرۆڤ بوو، لەو كاتەی زانایانی ئەنسرۆپۆلۆجی وای دەبینن كە كوڵاندنی گۆشت هۆكارێك بووە بۆ زیادبوونی قەبارەی مێشك. 

باروود تەنیا دۆزینەوەیەكی جەنگ نەبوو، بەڵكو بەشداری كرد لە گۆڕانكاری گەورە لە جەنگەكانی سەتەی ناوەڕاست كە سنوورەكانی داڕشتەوە و بووە هۆی داگیركردنی چەندان وڵات لەلایەن ئەوروپاییەكان و دەستگرتن بەسەر سامانەكانیان، بۆیە باروود نهێنی هێزی فڕەنساییەكان بوو بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ئەفریقیا، دواتر بۆ چەكی بچووك وەك تفەنگ و دەمانچە بەكار هات و بەو شێوە بازدانێكی لە جەنگەكان و سوپاكان دروست كرد. 

دۆزینەوەی كارەبا یەكەم وەرزی مێژووی وزە و دەسەڵات و هێز بوو كە 136 ساڵ تەمەنی ئەو وزەیەیە لەناو كۆمەڵگای مرۆڤایەتی تا وای لێهاتووە مرۆڤەكان دنیای خۆیان نایەتە بەرچاو بێ بوونی كارەبا، كە رۆڵی لە تەنیا بۆ رووناككردنەوە لە دوای خۆرئاوابوون تێپەڕی كردووە بەرەو بوونی بە شادەماری ژیانی رۆژانەی مرۆڤ، چیڕۆكەكەیش لە ململانێی نێوان هەرسێ زانا ئەدیسۆن و نیكۆڵا تسلا و جۆرج وستنجهاوس دەستی پێ كرد كە كێبەركێیان دەكرد بۆ پەرەپێدانی شێوازی رووناككەرەوەی سەرەتایی "رووناككەرەوەی كەوانەیی"، كە لە سەتەی 19 ئەوروپای گرتەوە، ئەدیسۆن دەستی كرد بە دابەشكردنی وزەیەكی كارەبای ڤۆڵتییە كەم بەسەر ماڵەكان و لە 1882 ئیدارەی شارەكانیش ئەوان داوای كارەباكەیان كرد بۆ رووناككردنەوەی شەقامەكان.   

تسلا لە 1884 بەرەو مانهاتن كۆچی كرد و لە كۆمپانیاكەی ئەدیسۆن كاری كرد و جینیراتۆری كارەبایی جێگیر كرد و پەرەی بە سیستەمی رووناككردنەوەی سەرەتایی دا و توانی رووناكی بگەیەنێتە شوێنە دوورەكانیش، بەڵام تووشی كێشە هاتەوە كە وستنجهاوس كێشەكەی چارەسەر كرد و نوێكاری تیادا كرد و لە رێگەی محەویلەكانی كارەباوە كارەبای گەیاندە شوێنە دوورەكان.

 90 ساڵ تێپەڕیوە بەسەر دۆزینەوەی دەرزی پەنسلین كە لەلایەن ئەلیكسەندەر فلیمنگ زانای سكوتلەندایی دۆزایەوە و ژیانی ملیۆنان كەسی لە سەرانسەری جیهان رزگار كرد، چونكە ئەو پەتایەی بەهۆی بەكتریاوە تووشی مرۆڤ دەبوو بەر لە دۆزینەوەی پەنسلین بەتەواوەتی چارەسەری بۆ نەدەكرا، كە بە یەكەم ئەنتی بایۆتیك لە بواری هاوچەرخی پزیشكی دادەنرێت، فلیمنگ لە 1929 دەستی كرد بە بەكارهێنانی پەنسلین وەك ئەنتی بایۆتیك بۆ لەناوبردنی نەخۆشییە بكوژەكان هەر لە هەوكردنی سییەكانەوە تا زەهری و سیلان و هەوكردنی پەردەی مێشك و چەندانی نەخۆشی تریش، هەروەها لە نەشتەرگەری بڕینەوەی قاچ و دەستی سەربازان لە جەنگی جیهانی دووەم بەكار هات.   

ئەو پێكهاتە پیچاوپێچە كە بۆ مرۆڤی ئەو سەردەمە وەك لە فەرهەنگە زانیستییەكاندا هاتووە و زانراوە، زانایانی پێش ساڵانی پەنجای سەتەی رابردوو ئاشنای نەبوون، دۆزینەوەی جیمس ویڵسن و فرانكیس كریك لە 1953 بۆ پێكهاتەی ئەو جووتە پێچاوپێچە كە بنچینەی پێكهاتەی پەیژەیی خواری (DNA)یە نیشانەیەكی دیارە لە مێژووی زانستیدا و بووە هۆی دیاركەوتنی بایۆلۆجیای تەنۆڵكەیی نوێ  كە تا رادەیەكی زۆر گرنگی بە تێگەیشتنی چۆنیەتی دەستگرتنی جینەكان بەسەر كارلێكە كیمیاییەكان لەناو خانەكانی لەش دەدات، بۆیە ئەو دۆزینەوە دیدێكی فرەوانی لەبارەی جفرەی بۆماوەیی و دروستبوونی پرۆتین لە ساڵانی حەفتاكان و هەشتاكانی سەتەی رابردوو دابین كرد و بووە یاریدەر بۆ بەرهەمهێنانی تەكنیكی زانستی نوێ و بەهێز.