ئەو هەمواركردنانەی لیژنەی دارایی بە سەر ماددەكانی 13 و 14ی یاسای بودجەدا سەپاندوویانی، كۆمەڵێك لە ماددەكانی دەستوور و بڕیارەكانی دادگەی فیدراڵی و یاساكانی بەڕێوەبردنی دارایی فیدراڵی ژمارە (6)ی ساڵی 2019 پێشێل دەكەن.
ئەمانەی خوارەوە ئەو ماددانە و دەقەكانیان و گرینگترین لێكدانەوە یاساییەكانیانن:
یەكەم/ ماددەكانی دەستووری عێراق:
1- ماددەی 62:
یەكەم: ئەنجومەنی وەزیران پڕۆژەی یاسای بودجەی گشتی و حساباتی كۆتایی پێشكەش بە ئەنجومەنی نوێنەران دەكات تا بڕیاریان لەسەر بدرێت.
دووەم: ئەنجومەنی نوێنەران مافی ئەوەی هەیە بەند و بەشەكانی بودجەی گشتی بگوازێتەوە و بڕی گشتی كەم بكاتەوە و لە كاتی پێویستدا پێشنیار بكات ئەنجومەنی وەزیران بڕی گشتی خەرجكراو زیاد بكات.
واتە: ئەنجوومەنی وەزیران بەرپرسیارە لە تەواوكردنی بودجە و، لە كاتێكدا ئەو ماددەیە مافی گواستنەوە یان كەمكردنەوەی بە ئەنجومەنی نوێنەران داوە، هیچ مافێكی بە ئەنجومەنی نوێنەران نەداوە دەستوەردان لە میكانیزمەكانی جێبەجێكردندا بكات و، دەستوەردان لە میكانیزمی كاركردن لە نێوان دەسەڵاتە فیدراڵییەكان و حكوومەتەكانی هەرێم و پارێزگاكان لە جێبەجێكردنی بودجەدا بكات.
2-ماددەی 76/ چوارەم: سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی ڕاسپێردراو ناوی وەزیرەكان و بەرنامەی حكوومەت دەخاتە بەردەم ئەنجومەنی نوێنەران. پاش ئەوەی ئەنجومەنی نوێنەران بە زۆرینەی ڕەها ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر یەك بە یەكی وەزیرەكان و بەرنامەی حكوومەت، ئەوە مانای ئەوەیە متمانە دراوەتە ئەنجومەنی وەزیران.
بەم جۆرە حكوومەتەكەی بەڕێز محەمەد شیاع سودانی لەسەر بنەمای ڕێككەوتنە سیاسییەكان پێك هێنرا و، بەو پێیەی گرینگترین بڕگەكانی ڕێككەوتنە سیاسییەكە لە سەر بنەمای یاسایی و دەستووری دامەزراون، خرانە نێو بەرنامەی حكوومەت و زۆرینەی دەنگەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقیان بەدەست هێنا و تێپەڕین (بەیاسا كران لەڕێی پەسەندكردنی پەرلەمانەوە) و، جێبەجێكردنیان بووە ئەرك لە سەر شانی حكوومەتەكەی بەڕێز سودانی.
لە بەرنامەكەی حكوومەتدا بەشێك بۆ هەرێمی كوردستان تەرخان كراوە، ئەوەتا لە بڕگەی 20 / لاپەڕە 18دا هاتووە: ئامانجی حكوومەت لەم تەوەرەدا خستنەڕووی دیدگە و پڕۆژەیەكە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان حكوومەتی فیدراڵی و حكوومەتی هەرێمی كوردستان بەپێی بڕگەكانی دەستوور، بەتایبەتی ئەوانەیان كە بە یاسای نەوت و گاز و پێویستیی دەرچوواندنی ئەو یاسایەوە پەیوەستن.
ئەمە جگە لە بڕگەی 23/ی بەرنامەی حكوومی، كە تایبەتە بە كۆمەڵێك یاسایاوە كە ئەنجومەنی وەزیران ئامانجیەتی پرۆژەكانیان ئامادە بكات و، یاسای نەوت و غاز وەك دووەمینی ئەو یاسایانە لە ڕیزبەندی یەكەمایەتییەكان ئاماژەی بۆ كراوە. واتە پەیوەندی لەگەڵ هەرێمی كوردستان لە ڕێگەی دەستوور و دەركردنی یاسای پەیوەندیدارەوە بە ڕاشكاوی و بە بڕگەی تایبەت خراوەتە ناو ئەو بەرنامە حكوومییەی ئەنجوومەنی نوێنەران پەسەندی كردووە.
3-ماددەی (80): ئەنجومەنی وەزیران ئەم دەسەڵاتانەی خوارەوەی هەیە:
یەكەم: پلاندانان و جێبەجێكردنی سیاسەتی گشتیی دەوڵەت و پلانە گشتییەكان و سەرپەرشتیكردنی كاری وەزارەتەكان و ئەو لایەنانەی بە هیچ وەزارەتێكەوە پەیوەست نین.
چوارم: ئامادەكردنی پڕۆژەی بودجەی گشتی و لێكدانەوەی كۆتایی و پلانەكانی گەشەپێدان.
واتە، ئامادەكردن و جێبەجێكردنی بودجە تەنیا لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە ئەنجام دەدرێن.
4- ماددەكانی 62 و 80: ئەم دوو ماددە دەستورییە جەخت دەكەنە سەر تایبەتمەندیی ڕێكارەكانی پەیوەست بە پرۆسەی دەركردنی یاسای بودجە بەو پێیەی یاسایەكی هەستیارە، بەتایبەت لە وڵاتێكی وەك عێراق كە مێژوویەكی دوورودرێژی هەیە لە سەركوتینەوەی نەتەوە و مەزهەبە جیاجیاكانی خەڵك و بێبەشكردنیان لە سەرچاوەكانی وڵاتەكەیان بەپێی حەز و ویستی حكوومەتە دیكتاتۆرییە یەك لە دوای یەكەكان.
لەبەر ئەمە و، بە مەبەستی پاراستنی مافی سەرجەم هاووڵاتییان لە هەرێمی كوردستان (هەرێمێكی فیدراڵی) و پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشوور (پارێزگا لامەركەزییەكان)، كۆی دەقی ئەو دوو ماددەیە دەڵێت ڕەشنووسی یاسای بودجە تەنیا لەلایەن ئەنجوومەنی وەزیرانەوە پێشكەش دەكرێت - بەپێی ماددەی 62 / یەكەم - ئەم دەقە دەستوورییە بۆ ئەوەیە جەخت بكات لەوەی پێشكەشكردنی ڕەشنووسی یاسای بودجە تەنیا لە دەسەڵاتی ئەنجوومەنی وەزیرانە نەك هیچ لایەنێكی دیكە، چونكە ئەنجومەنی سەرۆكایەتیش مافی هەیە ڕەشنووسی یاسا پێشكەش بكات، بەپێی ماددەی 60/یەكەم و، هەروەها ماددەی 60 / دووەم مافی پێشكەشكردنی پێشنیاری یاسا بە 10 ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران، یان یەكێك لە لیژنە تایبەتمەندەكانی دەبەخشێت.
بۆیە ماددەی 62 دوابەدوای ئەوە دێت بۆ ئەوەی بیچەسپێنێت كە لە كاتێكدا ئەنجومەنی سەرۆكایەتی و ئەنجومەنی وەزیران و ئەنجومەنی نوێنەران مافی پێشكەشكردنی ڕەشنووسی یاسا و پێشنیاریان هەیە، یاسای بودجە تەنیا لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە پێشكەش دەكرێت و، جێبەجێكردنیشی لە دەسەڵاتی ئەوە، بەپێی ماددەكانی 80/یەكەم و چوارەم لە دەستوور.
5- ماددەی 109: دەسەڵاتی فیدرالی یەكێتی و یەكپارچەیی و سەربەخۆیی و سەروەری و یاسای دیموكراسیخوازانەی فیدراڵیی عێراق دەپارێزێت.
واتە دەسەڵاتی فیدراڵی (ئەنجوومەنی وەزیران، ئەنجوومەنی نوێنەران، دادگەی فیدراڵی) نابێت هیچ كارێك بكەن كە زیان بە سیستەمی دیموكراسیی فیدراڵی بگەیەنێت.
6- ماددەی 115: هەر شتێك لە سنووری دەسەڵاتە تایبەتەكانی حكوومەتی فیدراڵیدا ئاماژەی پێنەكرابێت، ئەوە دەبێتە دەسەڵاتی هەرێمەكان و ئەو پارێزگایانەی ناكەونە سنووری هیچ هەرێمێكەوە. ئەگەر ناكۆكی دروست بوو لەسەر دەسەڵاتە هاوبەشەكانی نێوان حكوومەتی فیدراڵی و حكوومەتی هەرێمەكان، ئەوا پێشینە بۆ یاسای هەرێمەكەیە.
واتە كاتێك حكوومەتی هەرێمی كوردستان یاسایەكی ناڕەوای دژ بە هەرێم ڕەت دەكاتەوە، ڕەتكردنەوەی هەرێم دەبێتە چوارچێوەی یاسایی كارپێكراو لە چارەسەركردنی ناكۆكییەكەی لەگەڵ دەسەڵاتی فیدراڵیدا.
7- ماددەی 116: ڕژێمی فیدرالی لە عێراقدا پێكدێت لە پایتەخت و هەرێمەكان و پارێزگا لامەركەزییەكان و ئیدارە ناوخۆییەكان.
واتە عێراق دەوڵەتێكی فیدراڵییە، لە هەرێمەكان (واتە هەرێمی كوردستان) پێك هاتووە، بەمەیش پێكهاتەی دەوڵەتی عێراق پێكهاتەیەكی فیدراڵییە لەگەڵ هەرێمی كوردستان و لامەركەزییە لەگەڵ پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشوور.
8- ماددەی 117/ یەكەم: ئەم دەستوورە لە بەرواری پیادەكردنیەوە دان بە هەرێمی كوردستان و ئەو دەسەڵاتەی ئێستایدا دەنێت وەك هەرێمێكی فیدراڵی.
ئەمە بەواتەی داننانی گشتگیرە بە هەموو دامودەزگاكانی قەوارە سیاسییەكە (كە پێی دەگوترێت هەرێمی كوردستان) و، دەستوور لێرەدا دانی ناوە و شەرعییەتی فیدراڵیی بە هەرێم و بە دەسەڵاتی جێبەجێكردن و یاسادانان و دادوەرییەكانی بەخشیوە. كاتێكیش حكوومەتی هەرێمی كوردستان یاسایەكی نادادپەروەرانەی حكوومەتی فیدراڵی ڕەتدەكاتەوە، ئەم ڕەتكردنەوەیە یاساییە و دەستوور دانی پێدا ناوە.
9- ماددەی 120: هەرێم دەستوورێك بۆخۆی دادەڕێژێت، هەرەمی دەسەڵاتەكانی هەرێم و میكانیزمی بەكارهێنانی ئەو دەسەڵاتانە دیاری دەكات بەمەرجێك ناكۆك نەبێت لەگەڵ ئەم دەستوورەدا.
واتە داننان بە هەرێمی كوردستان پرسی هەرێمی فیدراڵی تێپەڕاندووە و، دەستووری عێراقیش دانی بە مافی هەرێمی كوردستان لە داڕشتنی دەستووری خۆیدا ناوە و پەسەندی كردووە، بەمەیش پێگەی هەرێمی كوردستان نزیكە لە كۆنفیدڕاڵییەوە زیاتر لە فیدراڵی. ئەم ماددەیە ئەو لێكدانەوە یاساییە بەهێز دەكات كە پێی وایە ناتوانرێت دەستكاریی دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستان بكرێت، هەروەها هەر یاسایەك لە لایەن دەسەڵاتی فیدراڵییەوە دەربچێت، بەندە بە پەسەندكردن یان ڕەتكردنەوەی حكوومەتی هەرێمی كوردستانەوە.
10- ماددەی 121/ یەكەم: دەسەڵاتی هەرێمەكان مافی پیادەكردنی دەسەڵاتەكانی یاسادانان و ڕاپەڕاندن و دادوەرییان هەیە بەگوێرەی ئەم دەستوورە جگە لەو دەسەڵاتانەی كە تایبەتن بە حكوومەتی فیدراڵیەوە.
واتە، نە ئەنجوومەنی وەزیران و نە ئەنجوومەنی نوێنەران مافی ئەوەیان نییە دەستوەردان لە چۆنیەتیی ئیدارەدانی هەرێمی كوردستان بكەن، بەم پێیەیش، ئەو هەمواركردنانەی لیژنەی دارایی سەپاندوویانی بۆ ئەوەی ماف بە پارێزگایەكی دیاریكراوی هەرێمی كوردستان بدات بۆ مامەڵەكردنی ڕاستەوخۆ لەگەڵ بەغدا بۆ بەدەستهێنانی تەرخانكردنە داراییەكانی خۆی تەواو نادەستوورییە.
11- ماددەی 121/ دووەم: حكوومەتی هەرێم مافی هەمواركردنی جێبەجێكردنی یاسای فیدراڵی لە هەرێمەكەدا هەیە ئەگەر ناكۆكی یان دژیەكی لەنێوان یاسای فیدراڵی و یاسای هەرێمدا هەبوو لەسەر بابەتێك كە لە سنووری ئەو دەسەڵاتانەدا نەبێت كە تایبەتن بە حكوومەتی فیدراڵی.
بە لێكدانەوەیەكی هاوشێوەی بڕگەی یەكەمی هەمان ماددە: ئیدارەدانی هەرێمی كوردستان بە تایبەتی ماف و دەسەڵاتی حكوومەتی هەرێمی كوردستانە، بەپێی ماددەكانی 116، 117، 121 و، ئەم بڕگەیە (مادەی 121/دووەم). واتە كۆی ئەو ماددانە بە شێوەیەكی گومانهەڵنەگر دەسەڵاتە تایبەتەكانی حكوومەتی هەرێمی كوردستان بۆ بەڕێوەبردنی كاروباری هەرێمی كوردستان پشتڕاست دەكەنەوە. بۆیە ئەو هەمواركردنانەی ماف بە پارێزگایەك دەدەن مامەڵەی دارایی ڕاستەوخۆ لەگەڵ بەغدا بكات، یان مافی لێبڕینی 10%ی پشكی هەرێمی كوردستان بۆ مووچەی فەرمانبەرانی كوردستان "مووچە پاشەكەوتكراوەكان" بە حكوومەتی فیدراڵی دەدات، پێشێلكارییەكی ڕوون و مەترسیداری دەستوورە و كاریگەریی لەسەر بناغەكانی پێكهاتەی دەوڵەتی عێراق هەیە كە لەسەر بنەمای سیستەمی فیدراڵی بنیاد نراوە.
دووەم: یاسای بەڕێوەبردنی دارایی فیدراڵی:
1. ماددەی (11): ئەنجومەنی وەزیران ڕەشنووسی یاسای بودجەی گشتی تاوتوێ دەكات و پەسەندی دەكات و پێشكەشی ئەنجومەنی نوێنەرانی دەكات.
2. ماددەی (12): ئەنجومەنی نوێنەران، بۆی هەیە گواستنەوە، یان كەمكردنەوە، یان زیادكردن و، هەروەها پێش 15ی 10ی هەموو ساڵێك یاسای بودجە پەسەند بكات.
3. ماددەی (14): بودجەی گشتیی فیدراڵی لە ڕێگەی پارەداركردنی ناوبەناو و بەپێی هەڵسەنگاندنی وەزارەتی دارایی جێبەجێ دەكرێت.
ئەم ماددانەی یاسای بەڕێوەبردنی دارایی دەریدەخەن كە ئەنجومەنی وەزیران یاسای بودجە ئامادە دەكات و گفتوگۆی لەسەر دەكات، وەك چۆن لە ماددەی 62ی دەستووردا بە ڕوونی ئاماژەی بۆ كراوە و، ئەم ماددەیەی یاسای بەڕێوەبردنی دارایی فیدراڵی ماددەی 62ی دەستوور پشتڕاست دەكاتەوە، كە مافی گواستنەوە و كەمكردنەوە بە ئەنجومەنی نوێنەران دەدات، بەڵام هیچ مافێكی جێبەجێكردنی بودجە و میكانیزمەكانی دابەشكردن و هەنگاوەكانی جێبەجێكردنی لە نێوان حكوومەتی فیدراڵی و حكوومەتی هەرێمی كوردستان و تەنانەت حكوومەتی پارێزگاكانیش بە ئەنجومەنی نوێنەران نادات.
سێیەم: بڕیارەكانی دادگەی فیدراڵی
دادگەی فیدراڵی لە بڕیارەكانی پەیوەست بەو دۆسیانەی لە دژی یاسای بودجە تۆمار كرابوون، هەموو ئەو ماددە دەستووری و یاساییانەی سەرەوەی پشتڕاست كردووەتەوە و، بە شێوەیەكی گشتی تێبینی دەكەین كە دادگەی فیدراڵی سوور بووە لە سەر كۆكردنەوەی دەسەڵاتە بنەڕەتییەكانی داڕشتنی یاسای بودجە و هۆكارەكانی جێبەجێكردنی لە دەستی ئەنجومەنی وەزیراندا و، بەم شێوەیە:
1. بڕیاری (25 / فیدراڵی / 2012): ئەنجوومەنی نوێنەران بۆی نییە هەمواری جەوهەری لەو ڕەشنووسی بودجەیەدا بكات كە لەلایەن حكوومەتەوە پێشكەش كراوە.
2. بڕیاری (73 و یەكخەرەوەكەی 138 / فیدراڵی / 2017) كە بڕیاری دا ماددەی (2) لە یاسای لێخۆشبوون لە كۆمپانیا بیانییەكان و بەڵێندەرانی لاوەكیی بیانی لە ڕسوماتی ژمارە (46)ی ساڵی 2017 بۆ ئەوەی بەڵێندەرانی لاوەكیی عێراقی بەر لێخۆشبوونەكە بكەون نادەستوورییە، چونكە لایەنی دارایی لەخۆ دەگرێت و كاریگەریی لەسەر بودجەی فیدراڵی هەیە و نەخراوەتە بەر چاوی حكوومەت و، تەنیا پێشنیارێكی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران بوو.
3. بڕیاری (24 / فیدراڵی / 2016)، كە بڕیاری نادەستووریبوونی چەند بڕگەیەكی یاسای بودجەی گشتیی ساڵی 2016 ژمارە (1) بۆ ساڵی 2016ی دا، بەهۆی زیادكردنی ماددە بۆ یاسای بودجە لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە، بۆ ئەو یاسایەی حكوومەتی فیدراڵی ناردبووی.
بەكورتی:
گشت ماددە دەستوورییەكان و ماددەكانی یاسای بەڕێوەبردنی دارایی فیدراڵی و بڕیارەكانی دادگەی فیدراڵی جەخت دەخەنە سەر ڕۆڵێكی دیاریكراو و تایبەتی ئەنجومەنی وەزیران و، لە كاتێكدا ماف بە ئەنجوومەنی نوێنەران دەدەن گواستنەوە یان كەمكردنەوەكە ئەنجام بدات، هەموو ئەم ماددە دەستوورییانە هیچ دەسەڵاتێكیان بە ئەنجومەنی نوێنەران نەداوە دەستوەردان لە میكانیزمەكانی جێبەجێكردنی بودجە و دابەشكردنی داهاتەكان بكات.
لە كاتێكدا، گرینگترین ئەو هەمواركردنانەی بەسەر یاسای بودجەدا سەپێنراون، جەخت لە خاڵە جێبەجێكارییەكانی پەیوەست بە كردنەوەی هەژماری بانكی لە بانكی ناوەندیی عێراق بۆ داهاتەكانی نەوتی هەرێمی كوردستان و، دانی مافی مامەڵەی دارایی ڕاستەوخۆ لەگەڵ بەغدا بە پارێزگایەكی دیاریكراو لە ئەگەری ڕازی نەبوونی لە دابەشكردنی بودجە لەلایەن حكوومەتی هەرێمی كوردستانەوە و، تەرخانكردنی 10%ی پشكی هەرێمی كوردستان بۆ مووچەی فەرمانبەران "موچەی پاشەكەوتكراو" و، ڕاگرتنی هەناردەكردن لە هەندێك كێڵگەی دیاریكراوی هەرێمی كوردستانەوە، هەموو ئەم هەمواركردنانە لە دەرەوەی دەسەڵاتەكانی پەرلەمانن و دەستوەردانن لە ڕێكارە جێبەجێكارییەكانی كە حكوومەتی فیدراڵی لەگەڵ حكوومەتی هەرێمی كوردستاندا ئەنجامیان دەدەن و، گشتیان لەدەرەوەی دەسەڵاتی لیژنەی دارایی و ئەنجوومەنی نوێنەرانن.