ڕۆژی 16/3/1988 ڕژێمی بەعسی عێراق، هەڵەبجەی بە چەكی كیمیایی بۆردمان كرد و پتر لە پێنج هەزار كەسی شەهید و هەزارانی تریشی بریندار و بێ سەروشوێن كرد، ئەوانی تریش ئاوارە بوون، ئەم كۆمەڵكوژییە وەك كارەساتەكانی تری سەر گەلی كورد بەدەستی رژێمە دكتاتۆرەكان، نەك كاردانەوەی سیستمی نێودەوڵەتی لێ نەكەوتەوه، بەڵكو بێدەنگی لێ كرا و تا ئێستەیش دنیا قسەیەكی ئەوتۆی لێ نەكردووە، بۆیە دەپرسین هۆكارەكانی بێدەنگی سیستمی سیاسیی نێودەوڵەتی بەرانبەر بە كیمبابارانی هەڵەبجه چییە و بۆچی بێدەنگن؟
1- سیستمی دەوڵەت تەوەری لە ئاستی دنیادا كاتێك دەوڵەت نەبیت، رێت پێ نادا لە ئاستی نێودەوڵەتیدا چالاك بیت و تیۆری ڕیالیزم دەوڵەت وەك یەكەمین ئەكتەری نێودەوڵەتی دەناسێنێت كە چالاكە، باقی ئەكتەرە غەیرە دەوڵەتییەكان لە چوارچێوەی دەوڵەتدا چالاكن، هەڵبەت ڕەنگە لێرەدا خوێنەر بەرەوڕووی ئەم پرسیارە بێتەوە كە دەسەڵاتی دەوڵەتەكان بەرەو لاوازی چووە؟، ئەم قسەیە لە ناخی خۆیدا ڕاستە، بەڵام تەنانەت ئەو تیۆرییانە كە دەسەڵاتی دەوڵەتیان سنووردار كردووەتەوە، ددان بەوەدا دەنێن كە هێشتا دەوڵەت لە بەرانبەر ئەكتەرەكانی تر گەمەكەرێكی سەرەكییە.
2- نەتەوەیەك دەوڵەت نەبووبێت، ناتوانێ لە ئەنجوومەنی دادوەری نێودەوڵەتی بەشدار بێت، بڕگەی 1 مادەی 24 یاسای نێودەوڵەتی ئاماژه بەوە دەكات كه تەنیا دەوڵەتەكان لەم دادگایە سكاڵا تۆمار بكەن. هەڵبەت لە جێیەكی تردا ئاماژە بەوە دەكات، ئەكتەرگەلێك كە خاوەنی دەوڵەت نین، دەتوانن بە ڕاسپادەی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی سكاڵا تۆمار بكەن كه بڕیارنامەی 15 ئۆكتۆبەری 1946ی ئاسایشی نێودەوڵەتی ئاماژەی پێ كردووە.
3- یەكێكی تر لە هۆكارەكانی تری بێدەنگی سیستمی نێودەوڵەتی، بۆ پێكهاتەی سیستمی دوو جەمسەری دەگەڕێتەوە، لەم سیستمەدا دوو زلهێز هەوڵی ناوچەی نفووز دەدەن و كەم دەوڵەت هەیە لەم مۆدێلە سەربەخۆ بێت، بۆیە دەتوانین بڵێین عێراق لە بەرەی یەكێتی سۆڤییەتدا بووە، ئەمەش یەكێك لە هۆكارەكانی بووە كە نەهێڵێت ئەم كۆمەڵكوژییە ڕەوانەی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بكرێت.
4- بۆ چوارەمین هۆكار دەتوانین ئاماژە بە پێكهاتەی سیستمی ناوچەیی بكەین كە كاریگەریی لە سەر هەڵەبجە داناوە، ئەویش سیاسەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامییە، واتە كۆماری ئیسلامی هەوڵی دەدا كە ئایدۆلۆجی شیعە و ئیسلامی له سنوورەكانی خۆی بباتە دەرەوە، ئەمەش نەك لە ترسی وڵاتانی ناوچەكە، بەڵكو وەك هەڕەشەیەك بۆ بەرژەوەندیی زلهێزەكان دەبینرا و سەرەتا ئەمەریكا و وڵاتانی ناوچەكە، پشتیوانی عێراقیان كرد تا بەربەست بۆ ئەم پلانەی ئێران دابنێن، لێرەدایە كە بۆمان ڕوون دەبێتەوە لە ئەگەری كاردانەوە، سیستمی نێودەوڵەتی خراپ بەسەر عێراق دەشكایەوە.
5- پرسیارێك كە دەبێ لە خۆمانی بكەین ئەوەیە، زلهێزەكان و بەتایبەت ئەمەریكا و وڵاتانی ئەوروپا، لە چ تیۆرێك بۆ سیستمی نێودەوڵەتی كەڵك وەردەگرن؟ ئێمەی كورد دەبێ سیاسەتی نێودەوڵەتی و سیاسەتی ناوخۆیی ئەم وڵاتانە لە یەك جیا بكەینەوە، واتە چەمكی دیموكراسی و ماڤی مرۆڤ لە چوارچێوەی ناوخۆیی ئەو وڵاتانەدا، مانای هەیە و لە سیاسەتی دەرەوەدا ئەوان لە ڕیالیزم كەڵك وەردەگرن كە پێی وایە، شانۆی نێودەوڵەتی ململانێیەكە بۆ مانەوە و بەدەستهێنانی هێزی زیاتر و فراوانكردنی هێز، هەروەها ئەم تیۆرە سیستمی نێودەوڵەتی لە ئەخلاق دادەماڵێت و پێی وایە، ئەخلاق تاكەكەسییە و زیاتر لە پێوەندیی نێوان تاكەكان برەوی هەیە.
6- دوا هۆكار قۆناغی بەڕێوەبردنی سیاسەتی دەرەكییە بەپێی تیۆری شوناسی تەوەری، ڕووی لە كزی و لاوازی كردووە، جگە لە وڵاتانی جیهانی سێیەم، كەم وڵات هەیە پێڕەو لەم تیۆرە بكات. ئەم تیۆرە پێی وایە ڕەگەزی مەعنەوی لە رەفتاری وڵاتان كاریگەریی هەیه، ڕەگەزیش لە گۆڕەپانی كۆمەڵایەتی و كولتووری بە دەست دێت، دەوڵەتەكان بەپێی ئەم ڕەگەزە ڕەفتار دەكەن.