لە كاتێكدا پرسی چەك بە دەست حكوومەت بەندی چوارەمی بەڵێنەكانیەتی، بەڵام عەبدولمەهدی دڵنیایی دەدتاتە میلیشیا شیعەكان كە لە چەك دایان ناماڵێت، چاودێرانیش كۆكن لەسەر ئەوەی لە كۆكردنەوەی ئەوە چەكانەی بە دەست هاووڵاتییانن، شكست دەهێنێت، بەو پێیەی بەشی زۆریان لە هێزە تەناهییەكانن. جگە لەمەیش تەقینەوەكان پەیامن بۆ لاوازیی هێزە تەناهییەكان.
ئەگەرچی حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی پێشتر چەندانجار رای گەیاند كە دەبێت چەك تەنیا بە دەست دامەزراوە حكوومییەكان بێت، بەڵام شكستی هێنا لەوەی كۆنتڕۆڵی دیاردەی بڵاوبوونەوەی چەك بكات. عادل عەبدولمەهدی دوای راسپاردنی بۆ پێكهێنانی حكوومەت، لە بەندی چوارەمی كارنامەكەیدا بەڵێنیدا كە چەك دەبێت تەنیا لە دەستی دەوڵەت بێت، بەڵام لە دوا كۆبوونەوەی لەگەڵ دەستەی حەشدی شەعبی، پێی راگەیاندوون كە ئەو بەندەی كارنامەكەی میلیشیاكانی حەشد ناگرێتەوە، تەنانەت ئەوانی وەك بەشێكی گرنگ لە دامەزراوەی دەوڵەت ناوبرد و بەڵێنی پێدان دوو ترلیۆن دینار بخاتە سەر بودجەی حەشدی شەعبی.
لە دوای 2003، دیاردەی بڵاوبوونەوەی
چەك لە عێراق بە جۆرێك زیادی كردووە كەم خانەوادە هەیە پارچە چەكێك یان زیاتری لە ماڵدا نەبێت، سێ بەرپرسی باڵای سەربازی لە وەزارەتی بەرگری دەڵێن 80%ی ئەو چەكەی لە عێراق هەیە لە دەرەوەی دەسەڵاتی حكوومەت دایە بە تایبەت ئەوانەی لە پارێزگاكانی باشووری عێراق و بەغدا هەن، بەشی زۆریان لەلایەن میلیشیا چەكدارەكانەوە دەستی بەسەردا گیردراوە لەگەڵ زیاتر لە 250 هەزار تۆن تەقەمەنی و بۆمب و مووشەك و قازیفە و هاوەن و تۆپ و زۆر شتی تریش، جگە لە سێ ملیۆن پارچە چەكی بچووك و مامناوەند، هەر هەمووی لە دەست میلیشیا چەكدارەكانن كە بەشێكیان لە ئێرانەوە بۆیان هاتووە و ئەوەی تریش هی عێراقە بەوانەی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژ بە داعش بە كۆمەك داویانە بە عێراق و چەكی بەجێماوی داعش.
بەگوێرەی زانیارییەكان تەنیا 20%ی چەك لە دەستی هاووڵاتییانی سڤیلدایە كە لە هیچ دامەزراوەیەكی تەناهی نین، لەو 20%یەش بەشی زۆریان بە دەست عەشیرەت و هۆزەكانە كە ئەوانیش رەتی دەكەنەوە ئەو چەكەی بە دەستیانەوەیە بیدەن بە حكوومەت، بەڵكو ئەو چەكانە بە بەشێك لە "شەڕەف و كەڕامەت"ی خۆیان دەزانن.
پێوەند بەو پرسە بەرپرسێكی عێراق ئاشكرای كرد كە عادل عەبدولمەهدی لە كۆبوونەوەی لەگەڵ دەستەی حەشدی شەعبی، ئەوەی بۆ روون كردوونەوە كە بەندی چوارەمی كارنامەكەی ئەوان ناگرێتەوە بەڵكو چەكی دەست عەشایەر و هاووڵاتییان دەگرێتەوە.
دەستەی حەشدی شەعبی كە زیاتر لە 65 گروپی چەكدارن و ژمارەیان زیاتر لە 150 هەزار چەكدار دەبێت، بەپێی یاسا كراونەتە بەشێك لە دامەزراوەی تەناعی عێراقی، بەڵام بەشی زۆری گرووپە میلیشیاكان بڕیار و فەرمان لە قاسم سولێمانی، سەركردەی فەیلەقی قودس وەردەگرن نەك سەرۆك وەزیرانی عێراق كە سەركردەی گشتیی هێزی چەكدارە لە عێراق.
ئەو بەرپرسە باڵایە ئاماژەی بەوەیش دا كە سوپای عێراقی ناتوانن چەك لە دەست هۆز و عەشیرەتەكان دەربهێنن، پێشتریش هەوڵ هەبووە، بەڵام رووبەڕووی شەڕ بوونەەوە بە تایبەت لە پارێزگاكانی باشووری، گوتی، "ئەگەرچی هەردوو وەزارەتی بەرگری و ناوخۆ لەگەڵ هەندێك هۆز و عەشیرەت لە گفتوگۆدایە تا چەكەكان رادەستی حكوومەت بكەن بەو ئامانجەی عەشیرەتەكانی تریش چاویان لێ بكەن، بەڵام ئەو هەوڵە زیاتر بۆ میدیایە و ئەوان لە چەك داناماڵدرێن"
جەنەڕاڵێكی باڵا بە سوپای عێراق دەڵێ پرسی چەك بەدەست دەوڵەت میلیشیاكان ناگرێتەوە، چونكە لە بنەڕەتدا ئەوە پرسێكی زۆر هەستیارە و ئێران وەك ئاسایشی نەتەوەیی خۆی مامەڵەی لەگەڵ دەكات، گوتی "ئەو هەڵمەتەی لە دوو مانگی داهاتوودا دەستپێ دەكات تەنیا عەشایەر و هاووڵاتیانی سادە دەگرێتەوە، تەنانەت حكوومەت نازانێت میلیشیاكانی حەشد چ جۆرە چەكێك و چەند چەك و چەند كۆگای ئەمبار كردنی چەكیشی هەیە".
بەرانبەر بە بڕیارەكەی عەبدولمەهدی، شێخ حوسێن ئال موحسین، یەكێك لە سەركردەكانی هۆزەكان لە باشوور دەڵێ، قبووڵی ناكەن عەشیرەتەكەیان لە چەك داماڵدرێت، چۆن ئەوە دەكەن؟، لە وەختێك پێشتریش لەسەردەمی بەعس و پاشایەتی و ئینگلیز و عوسمانییەكانیش، عەشایەری باشوور چەكی هەبووە.
زیاتر گوتی، "ئەگەر پێشتر عەشایەر پێویستی بە چەك نەبوو بێت ئەوا ئێستە زۆر ئیشی پێی هەیە، حكوومەت شكستی هێناوە لە سەپاندنی دۆخی تەناهی لە شارەكاندا، كە ئەوە ناتوانێت ئەنجام بدات و ناتوانێت رێگری بكات لە پەڕاندنی ملمان لەلایەن خەڵكی بكوژ و دز".
لای خۆیەوە تاڵب ئەلحبابی، پەرلەمانتاری رەوتی مەدەنی دەڵێ سەندنەوەی چەك لە هەموو لایەك و هێشتنەوەی بە دەستی حەشدی شەعبی كێشەی گەورە دروست دەكات، دەڵێ مانای شكاندنی دامەزراوەی عەشایەر بە زەبری هێز دەگەیەنێت، وا دەكات لە پارێزگاكانی باشوور هێزەكانی میلیشیاكانی حەشد رووبەڕووی عەشایەر ببنەوە، ئەمەش "زۆر مەترسیدارە".
"بۆچی سەربازی عێراقی ئەگەر بە چەكەوە بچێتە بازاڕ ئەوا سزا دەدرێت كەچی میلیشیاكان سزا نادرێن و ناشتوانرێت بیانوەستێنن"، تاڵب وا دەڵێ، ئەوەیشی خستەڕوو چوار ساڵی داهاتوو دەستنیشانی ئەوە دەكات كە ئایا عێراق وڵاتێكی شكستخواردووە یان هێشتا هیوا ماوە ببێتە وڵاتێكی دیموكراسی.
هەر پێوەند بەو پرسە
فازڵ عەزاوی، شارەزای تەناهی دەڵێ پڕۆسەی هێشتنەوەی چەك بە دەستی دەوڵەت پڕۆسەیەكی زۆر قورس دەبێت لەبەر ئەوەی ملیۆنان عێراقی چەكی لە ماڵدا هەیە و ئەوان چەكەكانیان دەشارنەوە و هێزە تەناهییەكانیش دەستیان پێی ناگات، بە هەمان شێوە عەشیرەتەكانیش، گوتی "ئەوە هیچ ناتوانێت چەك لە میلیشیاكان وەربگرێتەوە تا ئێران رۆڵی یاریزانی سەرەكی لە عێراق ببینێت، جگە لەوەی سوپا زۆر لاوازترە لە میلیشیاكانی حەشد".
لای خۆیەوە ئەفسەرێكی سەركردایەتی ئۆپراسیۆنی هاوبەش دەڵێ رۆژانە توندوتیژی لە پارێزگاكانی بەغدا، كەركووك، مووسڵ، سەڵاحەدین، ئەنبار و دیالە روودەدەن، رۆژانە تەقینەوە روودەدات، بەڵام لە میدیاكان دەیشارنەوە.
"رۆژانە زیاتر لە 20 كەس دەبنە قوربانی تەقینەوەكان، ئەوە جگە لە كوشتنی بە مەبەست و رفاندن و تەقاندنەوەی خانووی هاووڵاتییان". ئەو ئەفسەرە وا دەڵێت، ئەوەشی خستەڕوو كە سەركردایەتی ئۆپراسیۆنی هاوبەش زۆر بە دڵەڕاوكێی چاودێری پاشەكشەكردنی مەترسیداری دۆخی تەناهی دەكات.
جێی باسە لە رۆژانی رابردوو لە بەغدا و مووسڵ چەند تەقینەوەیەك روویان دا بەهۆیەوە دەیان كوژراو و برینداری لێكەوتەوە، دەری خست كە دۆخی تەناهی لەو ناوچانە زۆر لاوازە لەگەڵ ئەوەی هەزاران هێزی چەكداری جیاواز لە سوپا و پۆلیسی فیدڕاڵ و ئاسایش و دژە تیرۆر و میلیشیاكان بوونیان هەیە، چاودێرانیش كۆكن لەسەر ئەوەی كابینەی حكوومەتەكەی عەبدولمەهدی بەرپرسە لە پاشەكشەی دۆخی تەناهی كە رۆژانە تەقینەوەكان روو لە زیاد بوون دەكەن.
عەزاوی دەڵێ، "گومان لە توانای حكوومەتەكەی عەبدولمەهدی دەكرێت بتوانێت كۆنتڕۆڵی دۆسیەی تەناهی بكات، بەتایبەت كە هێشتا هاووڵاتییان هیچ جولەیەكی سەرۆك وەزیرانیان نەدیوە بە ئاراستەی باشتركردنی دۆخی تەناهی".